Αλληλοβοήθεια

Πιοτρ Κροπότκιν «Αλληλοβοήθεια» εκδόσεις Καστανιώτη

Εισαγωγή

  Εκ πρώτης όψεως στον χώρο της αναρχίας φαίνεται να υπάρχει μια πληθώρα ρευμάτων απόψεων, αποχρώσεων, τοποθετήσεων, και επιχειρημάτων. Παρά τη φαινομενικά τεράστια γκάμα αντιλήψεων, μπορούμε να ξεχωρίσουμε, αρχικά, δύο αντιδιαμετρικά αντίθετες τάσεις. 

  Η πρώτη τάση, αυτή της αυτονομίας, έχει τις καταβολές της στην Ευρώπη του 19^ου αιώνα, εκφράζοντας τα μικροαστικά στρώματα του ευρωπαϊκού χώρου. Θεωρητικοί αυτής της τάσης είναι ο Μαξ Στίρνερ (από μια πιο φιλοσοφική σκοπιά, στο γνωστό του έργο «Ο μοναδικός και η ιδιοκτησία του») και ο Προυντόν (δίνοντας έμφαση στην πολιτική οικονομία, με κύριο έργο την «Φιλοσοφία της Αθλιότητας»). Εδώ κυρίαρχο ρόλο έχει το άτομο (σε αντίθεση με την κοινότητα), και εκθειάζεται η προσωπική αυτονομία (ελευθερία της σκέψης, πράξης, αυθόρμητο κλπ.).  Η πρόταση τους είναι η συγκρότηση των ανθρώπων σε μικρές κοινότητες, που ενώνονται στην Φεντερασιόν,  με «δίκαιες» ανταλλαγές μεταξύ αυτών διαμέσου ενός τυπωμένου δελτίου που αντικαταστεί το χρήμα.  

   Η δεύτερη τάση (γνωστή και ως αναρχοκομμουνισμός) προέρχεται από την Τσαρική Ρωσία του 19^ου αιώνα, εκφράζοντας τις αγροτικές κοινότητες της εποχής.  Θεωρητικοί της δεύτερης τάσης είναι οι ρώσοι Μπακούνιν και Κροπότκιν. Εδώ προβάλει σε πρώτο πλάνο η κοινότητα και η υποταγή του ατόμου στο σύνολο. Επιχειρηματολογούν υπέρ της αλληλεγγύης και των πλεονεκτημάτων της συνεργασίας (έναντι του ανταγωνισμού). Πρόταση εδώ είναι η αυτάρκεια των μικρών κοινοτήτων με χαλαρούς δεσμούς με τις υπόλοιπες κοινότητες. 

  Παρά τις πολλές διαφορές, και οι δύο τάσεις έχουν κοινό την μικρή, τοπική οργάνωση των κοινωνιών, την πολιτική «από τα κάτω» (που πρώτος ο Προυντόν πρότεινε), την πίστη στις δυνατότητες του σημερινού ανθρώπου ως έχει. Βεβαίως μεταξύ δύο υφιστάμενων γειτονικών θέσεων, πάντοτε θα βρεθεί μία Τρίτη. Και από ενδιάμεσες απόψεις έχει μπόλικες η αναρχία. Από την δικιά μας την πλευρά το πρόταγμα μας είναι η ενοποίηση της ανθρωπότητας διαμέσου της αυτοματοποίησης της παραγωγής. Για αυτό το λόγο, όπως φαίνεται από τα παραπάνω, κάποιες αντιλήψεις που θεωρούν ότι η αναρχία και ο κομμουνισμός λένε το ίδιο πράγμα δεν ευσταθεί. 

  Επιστρέφοντας στην αναρχία, και πιο ειδικά στον αναρχοκομουνισμό, ο Κροπότκιν εκφράζει την πιο επιστημονική προσπάθεια τεκμηρίωσης αυτών των ιδεών. Με μια απλή ανάγνωση φαίνεται η τεράστια διαφορά του Κροπότκιν με τους προαναφερμένους στοχαστές, με ένα ευγενικό ύφος, πολλές γνώσεις και ένα συγκροτημένο τρόπο σκέψης. 

  Εδώ θα εξετάσουμε το βιβλίο του πρώην πρίγκιπα Κροπότκιν «Αλληλοβοήθεια», που είναι ένα από τα κεντρικά έργα του αναρχικού φυσιοδίφη στοχαστή. Σε αυτό το βιβλίο, όπως και στην Ηθική ο συγγραφέας θα εκφράσει την αντίληψη του ότι ο άνθρωπος είναι από την φύση του καλός, και συνεργατικός (σε αντίθεση με τους αστούς βιολογιστές που θεωρούν ότι ο άνθρωπος είναι φύση ανταγωνιστικός. Περισσότερες πληροφορίες εδώ: http://www.omilos.tuc.gr/forum/viewtopic/130 ). Σε αυτό το έργο ο Κροπότκιν θα παρουσιάσει κάποιες πλευρές αλληλοβοήθειας στις «κοινωνίες» των ζώων, και από τον πρωτόγονο άνθρωπο μέχρι αυτόν των αρχών του 20^ου αιώνα.

  Ο Κροπότκιν παρότι παρατηρεί ότι σε αυτές τις κοινωνίες υπάρχει και ο ανταγωνισμός, δεν το μελετάει, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται μονόπλευρα η αλληλοβοήθεια (μάλιστα στα ζώα σε μερικά σημεία αρνείται τον ανταγωνισμό). Με αυτόν τον τρόπο οδηγείται στην εξιδανίκευση των περιπτώσεων που εξετάζει. Αυτό μάλιστα, αποτελεί χαρακτηριστικό της αναρχικής σκέψης που κοιτάει περιπτώσεις κοινοτήτων του παρελθόντος. 

  Ας συζητήσουμε λοιπόν τις απόψεις του: 

«Κοινωνίες» των ζώων

   Ο Δαρβίνος ταξίδευσε στο νότιο ημισφαίριο του πλανήτη, μελετώντας τα ζώα που ζούσανε κυρίως σε τροπικά κλίματα, όπου υπήρχε υπερπληθυσμός και όχι επαρκές φαί για όλα τα είδη ζώων. Σε αυτές τις περιοχές, για την εξεύρεση φαγητού κυριαρχεί ο ανταγωνισμός μεταξύ των ειδών, αλλά και ζώων του ίδιου είδους.   Σε αντίθεση με τον Δαρβίνο, από τα μέσα του 19^ου αιώνα δημιουργήθηκε μια παράδοση Ρώσων ερευνητών, που μελέτησαν τα ζώα σε ένα τελείως διαφορετικό κλίμα, στις παγωμένες στέπες της Σιβηρίας, μια περιοχή με φοβερές χιονοθύελλες, οι οποίες ακολουθούνται από ένα τρομερό ψύχος. Στις αχανείς εκτάσεις της βόρειας Ασίας δεν υπάρχει υπερπληθυσμός, αλλά ύποπληθυσμός, σε συνδυασμό με εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες διαβίωσης. 

  Οι Ρώσοι επιστήμονες έφτασαν σε τελείως διαφορετικά συμπεράσματα από αυτά του Δαρβίνου. Ακριβός λόγω των δύσκολων συνθηκών, στα ζώα του ίδιου είδους (και μερικές φορές μεταξύ διαφορετικών ειδών) επικρατεί η αλληλοβοήθεια και η συνεργασία για να αντιμετωπιστούν οι δύσκολες συνθήκες.

  Ένας από αυτούς τους φυσιοδίφες ήταν ο Πιοτρ Κροπότκιν. Στην «Αλληλοβοήθεια» θα αναφέρει παραδείγματα αλληλεγγύης και ομαδικής δουλειάς των ζώων, είτε από την δικιά του μελέτη είτε από άλλους (κυρίως) Ρώσους, αρχίζοντας από τα έντομα και τα πουλιά και καταλήγοντας  στα ανώτερα θηλαστικά. 

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από το ίδιο το έργο του:

·         Σκαθάρια: αξιοσημείωτες εκδηλώσεις αλληλοβοήθειας ανάμεσα στα σκαθάρια-νεκροθάφτες. «Το σκαθάρι αυτό χρειάζεται ένα είδος οργανικής ύλης σε αποσύνθεση για να αποθέσει τα αυγά του, ώστε να τραφούν οι κάμπιες, αλλά αυτή η ύλη δεν π-ρέπει να αποσυντεθεί πολύ γρήγορα. Για αυτό θάβουν τα πτώματα όλων των μικρών ζώων που περιστασιακά συναντούν στις περιπλανήσεις τους. Κατά κανόνα ζουν μοναχικά, αλλά όταν ένα από αυτά ανακαλύψει το πτώμα ενός ποντικιού ή πτηνού το οποίο δεν μπορεί να θάψει από μόνο του, καλεί τέσσερα, έξι ή δέκα άλλα σκαθάρια για να εκτελέσουν το έργο ταφής, ενώνοντας τις δυνάμεις τους. Όταν είναι αναγκαίο, μεταφέρουν μαζί το πτώμα στο κατάλληλο σημείο με το πιο μαλακό χώμα και το θάβουν χωρίς καβγάδες για το ποιο από αυτά θα έχει το προνόμιο να αποθέσει πρώτο τα αυγά του πάνω στο θαμμένο πτώμα Και όταν ο Γκλέντιτς τοποθέτησε ένα νεκρό πουλί σε ένα σταυρό από δύο ξυλάκια ή όταν κρέμασε επίσης ένα βάτραχο από ένα ξύλο καρφωμένο στο έδαφος, τα μικρά σκαθάρια, το ίδιο φιλικά διακείμενα το ένα προς το άλλο, συνδύασαν τη νοημοσύνη τους για να υπερβούν το τεχνητό εμπόδιο που είχε θέσει ο άνθρωπος.»

·         Καβούρια: Αλληλοβοήθεια σε περιπτώσεις ανάγκης. «Ένα είχε πέσει ύπτιο στη γωνία της δεξαμενής, και το βαρύ σαν τηγάνι κέλυφος του το εμπόδιζε να επανέλθει στη φυσική του θέση. Και επιπλέον στην γωνία υπήρχε μια σιδερένια ράβδος που δυσκόλευε ακόμα περισσότερο την προσπάθεια του. Οι σύντροφοι του έτρεξαν να το σώσουν και για μια ώρα παρακολουθούσα πως προσπαθούσαν να βοηθήσουν τον συν- αιχμάλωτο τους…. Δεν μπορώ να αρνηθώ τα εύσημα στο σχόλιο που παραθέτει ο δόκτωρ Έρασμος Δαρβίνος ότι «ο κοινός κάβουρας, κατά την εποχή αλλαγής του κελύφους του, παραστέκεται ως φρουρός στο καβούρι που δεν έχει ακόμη αλλάξει το περίβλημα του ή που δεν έχει πολύ σκληρό περίβλημα, για να εμποδίσει τους θαλάσσιους εχθρούς του να τραυματίσουν τα άτομα εκείνα που δεν μπορούν να προστατεύσουν τον εαυτό τους»»

·         Μυρμήγκια: «δύο μυρμήγκια που ανήκουν στην ίδια φωλιά ή στην ίδια αποικία από φωλιές θα πλησιάσουν το ένα το άλλο, θα ανταλλάξουν μερικές κινήσεις με τις κεραίες τους και «αν το ένα από αυτά πεινά ή διψά, και κυρίως αν το άλλο έχει τον προστόμαχο του γεμάτο…  το πρώτο αμέσως θα ζητήσει τροφή». Το μυρμήγκι από το οποίο ζητείται τροφή ποτέ δεν αρνείται, παίρνει την κατάλληλη θέση και εξεμεί μια σταγόνα διάφανου υγρού, την οποία αμέσως γλείφει το πεινασμένο μυρμήγκι… ο Φορέλ θεωρεί ότι ο πεπτικός σωλήνας του μυρμηγκιού αποτελείται από δύο διαφορετικά μέρη, από τα οποία το ένα, το οπίσθιο, προορίζεται για αποκλειστική χρήση του ατόμου, και το άλλο, το εμπρόσθιο, κυρίως για χρήση της κοινότητας.» Επίσης για τα μυρμήγκια μια πρόσφατη ένδειξη αλληλεγγύης: http://www.alfavita.gr/artro.php?id=30639

 

·         Παπαγάλοι: «όταν δύο αιχμάλωτοι παπαγάλοι έχουν συνάψει φιλία, και ας ανήκουν σε διαφορετικά είδη, αν ο ένας από τους δύο τύχει να πεθάνει, σύντομα θα πεθάνει και ο άλλος από πένθος και θλίψη».

·         Πίθηκοι: (τα περισσότερα είδη) ζούνε σε μεγάλες ομάδες, κάνουν συντροφιές με πιθήκους άλλων ειδών. «Πολλοί πίθηκοι επιδεικνύουν τη μέγιστη αλληλεγγύη στους τραυματίες, δεν εγκαταλείπουν ποτέ πληγωμένο σύντροφο όταν οπισθοχωρούν πριν βεβαιωθούν ότι είναι νεκρός ή ότι δεν μπορούν να τον επαναφέρουν στην ζωή». Μάλιστα ο Κροπότκιν θεωρεί (μάλλον σωστά) ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί από τα είδη πιθήκων που ζουν απομονωμένα, αλλά από αυτά που έχουν κοινωνική ζωή.

  Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε, πως η έρευνα των «κοινωνιών» των ζώων ξεκίνησε ουσιαστικά από τα μέσα του 18^ου αιώνα. Το έργο εκδόθηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1902 (και τα κεφάλαια είχαν δημοσιευθεί ως άρθρα στο αγγλικό περιοδικό «19^ος αιώνας» μεταξύ 1890 και 1896). Ως εκ τούτου ο Κροπότκιν δεν έχει στην διάθεση του τις πηγές και τα μέσα που έχουμε σήμερα. Από αυτήν την άποψη ο συγγραφέας προσφέρει αρκετά στην κατανόηση του τρόπου ζωής των ζώων.

  Προσφέρει καταρχήν, στην ανάδειξη της συνεργασίας μεταξύ των ζώων. Ο ίδιος θεωρεί ότι η αλληλοβοήθεια των ζώων προκύπτει από την φύση των ίδιων. Κατά την άποψη του, τα ζώα που συγκροτούνται σε ομάδες τότε είναι πολύ πιο ισχυρά, σχεδόν ακατανίκητα, από αυτά που ζουν κατά κύριο λόγο μοναχικά. Μάλιστα, θα προχωρήσει σε μια ενδιαφέρουσα υπόθεση που αξίζει να συζητηθεί, ότι τα ζώα που βασίζονται στην αλληλεγγύη έχουν περισσότερες πιθανότητες να εξελιχθούν. Θα άξιζε να διερευνήσουμε σε ποιο βαθμό επιβεβαιώνεται η άποψη του στην μέχρι τώρα εξέλιξη των ζώων. Αυτό που μπορούμε να πούμε για την ώρα είναι ότι κάποιες έρευνες ισχυρίζονται ότι η κοινωνικότητα στα ζώα οδηγεί στο μεγαλύτερο εγκέφαλο (http://www.ox.ac.uk/media/news_stories/2010/102311.html ). Έχει δίκιο όμως ότι η αλληλοσυνεργασία των ζώων αποτελεί παράγοντα εξέλιξης. 

   Ακόμα, δίνει μια σημαντική διάκριση του όρου «αγώνας για επιβίωση» των ζώων. Ο όρος έχει δύο χρήσεις, μια στενή ως ανταγωνισμός μεταξύ των ζώων (αγώνας εναντίων όλων), και μια ευρεία ως αγώνας για επιβίωση στις δύσκολες συνθήκες της φύσης.  Ο Κροπότκιν θεωρεί, ότι ο Δαρβίνος χρησιμοποιεί αυτές τις λέξεις με τον δεύτερο τρόπο. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχει δίκιο, καθώς ο Δαρβίνος ήταν βαθιά επηρεασμένος από τις αντιλήψεις του Χομπς και του Μάλθους, και έτεινε στην άποψη περί ανταγωνισμού των ζώων. Οι επίγονοι του βέβαια τράβηξαν αυτήν την τάση στα άκρα. 

  Όμως, στην αντιπαράθεση του με τους επιγόνους αλλά και την επιλεκτική επιλογή περιπτώσεων, καταλήγει στο αντίθετο άκρο. Έτσι ο Κροπότκιν εξιδανικεύει την συνεργασία των ζώων, φτάνοντας στο σημείο να αμφισβητήσει την ύπαρξη ανταγωνισμού μεταξύ τους (Ο ίδιος αναφέρει κάπου ότι αναγνωρίζει πως υπάρχουν και άλλα φαινόμενα όπως ο ανταγωνισμός, όμως δεν μένει συνεπής σε αυτήν την παρατήρηση. Σε διάφορα σημεία αμφισβητεί την ύπαρξη του ανταγωνισμού ανάμεσα στα ζώα. Κατ’ αντιστοιχία όπως η θρησκεία μας λέει από την μια ότι δεν πρέπει να είμαστε εγωιστές, και από την άλλη το σύνολο της διδασκαλίας είναι να σώσεις τον εαυτούλη και να πας εσύ στον παράδεισο).  Με τα σύγχρονα μέσα μπορούμε πολύ εύκολα να καταλάβουμε πως τα ζώα δεν είναι αναγκαία συνεργατικά.

  Πρώτον, φαίνεται ότι όντως πολλά ζώα νιώθουν συμπάθεια το ένα για το άλλο, συνεργάζονται για κοινό σκοπό, και αλληλοβοηθούνται σε καταστάσεις ανάγκης. Όμως όχι όλα, καθώς μπορεί να υπάρχουν ζώα που έχουν ένα αγελαίο τρόπο ζωής, άλλα όμως ζουν κυρίως μοναχικά. 

  Δεύτερον, έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις όπου οι μητέρες σκοτώνουν τα παιδιά τους, τα αδέλφια αλληλοσκοτώνονται ( το φαινόμενο λέγεται Siblicide. Ένα παράδειγμα εδώ: http://www.youtube.com/watch?v=zPIBKrLMHUc ). Να ένα άλλο παράδειγμα, που βλέπουμε τι παθαίνει ο κακόμοιρος άντρας Μάντης μετά από συνεύρεση με την Μάντισσα: http://www.youtube.com/watch?v=KYp_Xi4AtAQ&feature=related . 

  Επίσης, όπως και στις ανθρώπινες κοινωνίες, συνυπάρχει ο ανταγωνισμός και η συνεργασία. Αυτό έχει παρατηρηθεί έντονα στους πιθήκους (που βέβαια κυριαρχεί η αλληλοβοήθεια).

  Για την σχέση μεταξύ διαφορετικών ειδών ζώων (σχεδόν) ούτε λόγος να γίνεται για αλληλοβοήθεια. Μερικά παραδείγματα εδώ:

http://www.youtube.com/watch?v=LU8DDYz68kM

http://www.youtube.com/watch?v=YrcxkTndPqc

http://www.youtube.com/watch?v=5ygSh3rhqwg&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=4I9Ht3Jb4Uk

http://www.youtube.com/watch?v=4enilF4pEko&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=JDSf3Kshq1M&feature=related (30 hornets vs. 30,000 bees. Φαίνεται πως τα ζώα ακόμα και όταν δουλεύουν μαζί δεν είναι αναγκαστικά ακατανίκητα)

(με ένα απλό search μπορεί να βρει κανείς εκατοντάδες τέτοια παραδείγματα).

  Ενδέχεται σε αντίθεση με την άποψη του Κροπότκιν, περί έμφυτου αισθήματος αλληλεγγύης, όντως να είναι οι συνθήκες που καθορίζουν και τον τρόπο ζωής του ζώου. Για παράδειγμα, τι ανταγωνισμό θα μπορούσαν να αναπτύξουν τα ζώα που «κλέβουν» τις τεράστιες καλλιεργημένες εκτάσεις των ανθρώπων;

  Τέλος (σε αντίθεση με τους κοινωνικούς δαρβινιστές του παρελθόντος) αυτό το θέμα δεν μπορεί να μας δείξει πολλά για την συμπεριφορά του ανθρώπου. Η Άγνκες Χέλερ, που ως μαθήτρια του Λούκατς είναι επηρεασμένη από  την σοβιετική βιβλιογραφία, αναφέρει σωστά ότι τα ένστικτα στον άνθρωπο, λόγο της εξέλιξης, έχουν εδώ και αιώνες εξαφανιστεί (ή σχεδόν απόλυτα υποχωρήσει)  (http://www.politikokafeneio.com/neo/modules.php?name=News&file=print&sid=8924 ). Η δήλωση αυτή είναι όντως αληθής, καθώς οι μικρότεροι οργανισμοί λειτουργούν με ένστικτα, πχ. τα έντομα, και όσο προχωράμε σε ανώτερα ζώα τα ένστικτα υποχωρούν. 

 Πρωτόγονος κομμουνισμός

  Μετά τον κόσμο των ζώων, ο συγγραφέας ανεβαίνει βαθμίδα εξέλιξης, εξετάζοντας τον άνθρωπο. Από την αντιπαράθεση με τους επιγόνους του Δαρβίνου, ο Κροπότκιν τώρα θα ρίξει τα βέλη του στον πυρήνα αυτών των αντιλήψεων, και πιο συγκεκριμένα στον Χομπς και στον Χάξλεϋ. Στο γνωστό του έργο «Λεβιάθαν», ο Άγγλος φιλόσοφος θεωρεί ότι ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Η «φυσική κατάσταση» του ανθρώπου (πέραν του στενού οικογενειακού κύκλου) είναι μια μόνιμη μάχη, ένας συνεχής αγώνας όλων εναντίων όλων. Αν οι άνθρωποι, κινούμενοι από τα εγωιστικά τους κίνητρα, αφεθούν να δράσουν ελεύθερα, η ανθρωπότητα θα αλληλοκαταστραφεί. Για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη, σύμφωνα με τον Χομπς, ο άνθρωπος δημιουργεί ένα μόρφωμα το οποίο κρατάει το μονοπώλιο της βίας για το καλό των πολιτών, το κράτος. Ο συμπατριώτης του Χάξλεϋ, 2 αιώνες μετά θα επαναλάβει τα συμπεράσματα του Χομπς, που θα θεωρήσει ότι οι πρωτόγονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν σε μικρές οικογένειες και αντιμάχονταν μεταξύ τους «ως τίγρης ή λιοντάρια που στερούνται κάθε ηθικής». Οι γνώσεις μας για τις πρωτόγονες κοινωνίες δεν είναι τόσο συγκεχυμένη όσο οι περισσότεροι άνθρωποι φαντάζονται. Η θεωρία του Χάξλεϋ σήμερα δεν μπορεί να στηριχθεί επιστημονικά, όμως είναι αρκετά δημοφιλής «παρεξήγηση» στον καθημερινό άνθρωπο.

  Ο Κροπότκιν (όπως και άλλοι) θα τα ανασκευάσει όλα αυτά. Βάση των πρώτων (προ ταξικών) κοινωνιών δεν ήταν η οικογένεια, αλλά οι μικρές κοινότητες και χρειάστηκε μια χρονοβόρα εξέλιξη για να οργανωθούν σε γένη. Αυτές οι κοινότητες, γνώριζαν πάρα πολύ καλά τα πλεονεκτήματα της κοινωνικής ζωής. Οι σπηλιές, στις οποίες κατά κύριο λόγο ζούσαν, δεν ήταν ατομικά μικρά σπιτάκια, αλλά μεγάλοι χώροι που κατοικούσε όλη η κοινότητα. Σε κάθε σπηλιά έχουν βρεθεί αναρίθμητα εργαλεία και μερικές φορές μεγάλα εργαστήρια δημιουργίας αυτών. Τα εργαλεία, ιδιοκτησία της κοινότητας, όπως αποδεικνύει το γεγονός πως τοποθετούνταν σε μια αποθήκη και τα έπαιρναν όποτε χρειαζόταν. Το κυνήγι γινόταν αναγκαστικά ομαδικά όπου τα μέλη είχα διάφορους ρόλους (ανιχνευτές, κυνηγοί κλπ.). Παρόμοια γίνεται και ομαδικά η προπόνηση-προετοιμασία για το κυνήγι. 

  Ακόμα και το φαγητό αποτελεί ομαδική υπόθεση. Ο χώρος τροφής είναι κοινός σε όλους. «Ο Οτεντότος δεν μπορεί να φάει μόνος, όσο και αν πεινάει, και θα προσκαλέσει τους περαστικούς να μοιραστούν το γεύμα του», μας λέει ο Κροπότκιν, που είναι έθιμο «όλων ανά την υφήλιο “αγρίων”». 

  Προχωρώντας σε πιο εξελιγμένες μορφές του πρωτόγονου κομμουνισμού, βλέπουμε πως δεν υπήρχε η έννοια της κληρονομιάς και περιουσίας, και τα υπάρχοντα κάποιου θάβονταν μαζί με αυτόν κατά τον θάνατο του. Βέβαια υπήρχε ιδιοκτησία στα εργαλεία, στα ζώα και στην κατοικία, αλλά όχι πχ. στην γη που καλλιεργούταν από ολόκληρη την φατρία. 

  Από τα παραπάνω, φαίνεται ότι οι Χομπς και Χάξλεϋ δεν είχαν πολύ μεγάλο δίκιο για τις υποθέσεις τους για τις πρωτόγονες κοινωνίες. Στην πραγματικότητα η αντίληψη για την «ανθρώπινη φύση» που εκφράζουν δεν είναι τίποτα άλλο από την σημερινή κοινωνία που μεταφέρεται μεταφυσικά στο παρελθόν. Ορθά παρατηρεί ο Κροπότκιν, «ο άκρατος ατομικισμός είναι σύγχρονο νεόπλασμα, όχι χαρακτηριστικό του πρωτόγονου ανθρώπου».

  Σε αυτές τις κοινωνίες, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, επικρατούσε ένας άγραφος ηθικός κώδικας (την αποκαλεί «εξουσία της κοινής γνώμης»), όπως ότι απαγορευόταν ο γάμος σε μέλη της ίδιας οικογένειας (λόγο των προβλημάτων αιμομιξίας) και αργότερα ανάμεσα στα μέλη της ίδιας φατρίας. Ακόμα καταγράφει πάρα πολλές περιπτώσεις αυτοθυσίας των μελών για το καλό της κοινότητας. Όταν κάποιο μέλος παρακούσει κάποιο κανόνα, ολόκληρη η φυλή αποφασίζει για την τύχη αυτού. 

  Ισχύει εδώ, ότι ισχύει και για το υπόλοιπο βιβλίο, ο Κροπότκιν εξιδανικεύει αυτές τις κοινωνίες. Εκτός του γεγονότος ότι το προσδόκιμο ζωής θεωρείται ότι ήταν γύρω στα 20-25 χρόνια (θάνατοι από το κρύο, τα θηρία κλπ.), μεταξύ των κοινοτήτων επικρατεί ο πόλεμος. Όταν τα εργαλεία είναι πιο εύθραυστα η νικήτρια φυλή σκοτώνει εξολοκλήρου την άλλη. Όταν όμως τα εργαλεία αναπτύσσονται πλέον τους κρατάει αιχμάλωτους και  θα τους μετατρέψει σε δούλους. Από τις παρατηρήσεις σε μη ανεπτυγμένες φυλές κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα, γνωρίζουμε επίσης πως υπάρχει και ο κανιβαλισμός μεταξύ της ίδιας της κοινότητας.

  Ας διαβάσουμε για παράδειγμα, τη μαρτυρία του Τζ. Λ. Μπινκ (G. L. Bink) για τους Παπούα, που μεταφέρει ο Κροπότκιν, που βλέπουμε και τις δύο πτυχές, τον ανταγωνισμό και την αλληλεγγύη:

«Είναι κοινωνικοί, εύθυμοι, γελούν πολύ. Είναι μάλλον δειλοί. Ανάμε­σα στα άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές φυλές αναπτύσσονται σχετικά ισχυρές φιλίες, και ακόμα ισχυρότερες εντός της φυλής. Έ­νας Παπούα μπορεί πολλές φορές να εξοφλήσει το χρέος ενός φίλου του, με ρήτρα ο τελευταίος να επιστρέψει τα χρήματα χωρίς τόκο στα παιδιά του δανειστή. Φροντίζουν τους αρρώστους και τους γέροντες, και σε καμία περίπτωση δεν τους σκοτώνουν - εκτός κι αν πρόκειται για δούλο που ήταν άρρωστος για πολύ καιρό. Μερικές φορές τρώνε τους αιχμαλώτους πολέμου. Στα παιδιά δείχνουν πολύ μεγάλη στοργή και αγάπη. Από τους αιχμάλωτους πολέμου σκοτώνουν τους γέρους και τους αρρώστους, και τους υπόλοιπους τους πουλάνε ως δούλους. Δεν έχουν θρησκεία, ούτε είδωλα και καμία μορφή εξουσίας. Ο γηραιότερος άντρας της οικογένειας είναι ο δικαστής. Σε υποθέσεις μοιχείας καταβάλλεται πρόστιμο, μέρος του οποίου λαμβάνει η νεγκόρια [negoria - η κοινότητα]. Η καλλιεργήσιμη γη ανήκει στην κοι­νότητα, αλλά η σοδειά ανήκει σε όλους όσοι την παράγουν. Κατα­σκευάζουν κεραμικά και γνωρίζουν τον αντιπραγματισμό σύμφω­να με τα έθιμά τους, ο έμπορος τους δίνει προϊόντα, με τα οποία επι­στρέφουν στα σπίτια τους, απ' όπου φέρνουν τα αγαθά της περιοχής τους που έχει ζητήσει ο έμπορος· αν δεν μπορούν να τα φέρουν, τα ξένα προϊόντα επιστρέφονται. Είναι κυνηγοί κεφαλών και επιδιώ­κουν να πάρουν εκδίκηση με αίμα. Ο Φινς [Finsch] λέει ότι μερικές φορές η υπόθεση παραπέμπεται στον ηγεμονεύοντα ράτζα [Rajah] του Ναμοτότε, ο οποίος την τερματίζει επιβάλλοντας πρόστιμο».

  Συνεργασία στον μεσαίωνα

  Περνώντας λοιπόν στον μεσαίωνα μας ενημερώνει σωστά, ότι επί φεουδαρχίας η κοινή ιδιοκτησία της γης παραμένει, και κάποιας μορφής κοινοτικό δίκαιο. Όμως αναφερόμενος στις πόλεις, αρχίζουν να φαίνονται πιο έντονα τα προβλήματα της εξιδανίκευσης των θεσμών αλληλοβοήθειας. Ο Κροπότκιν, βλέποντας θεσμούς αλληλεγγύης (αδελφότητες, φιλικές εταιρίες κλπ.) θα εκθειάσει τις πρώιμες κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες, τις ανεξάρτητες πόλεις (κυρίως στην Ιταλία) του μεσαίωνα. Σαφώς για να μπορέσουν να επιβιώσουν αυτές οι περιοχές έπρεπε να υπάρξει κάποιας μορφής αλληλοβοήθεια στους, περιορισμένους στα τείχη της πόλης, κατοίκους. Ο ίδιος τις αποκαλεί «όαση στην έρημο της φεουδαρχίας». Αυτό δεν αφαιρεί το γεγονός πως αυτές οι πόλεις πολέμησαν ενάντια στον φεουδάρχη για την δικιά τους κυριαρχία, το προσωπικό τους κέρδος. Δεν είναι τυχαίο πως σε αυτές τις πόλεις στις συντεχνίες επιβλήθηκε η διαφορά σε «έχοντες» και «μη έχοντες», διαφορά που δεν χαρακτηρίζει τις υπόλοιπες συντεχνίες.

  Πράγμα που μας φέρνει στο δεύτερο θέμα μας, τις συντεχνίες (guilds), που αποτελούν ένα άλλο θέμα που θα εκφράσει τον θαυμασμό του ο ρώσος συγγραφέας. Στις πόλεις, την εποχή κυριαρχίας του φεουδαρχικού συστήματος, αναπτύχθηκαν μικρές ή μεγάλες επαγγελματικές οργανώσεις, οι συντεχνίες. Διακρίνονταν σε στρατιωτικές εμπορικές, θρησκευτικές συντεχνίες, καθώς και συντεχνίες τεχνιτών. Σε αυτές ανήκουν όσοι σχετίζονται με το επάγγελμα της συντεχνίας, το αφεντικό και ο μαθητευόμενος. Σχεδόν κάθε πόλη στην Ευρώπη είχε τις δικιές τις συντεχνίες, που λίγο ως πολύ είχαν τον έλεγχο των πόλεων. Για παράδειγμα τον 15^ο αιώνα υπήρχαν στο Αμβούργο 100 συντεχνίες, στην Κολονία 80, και στην Λυβέκη 70. Ψαράδες, κυνηγοί, μεταλλωρύχοι, έμποροι και άλλοι είχαν την δικιά τους συντεχνία.   

  Ο Κροπότκιν αναφέρει παραδείγματα όπου βοήθησαν ένα μέλος της συντεχνίας που είχε πρόβλημα. Ακόμα κάθε συντεχνία παρείχε διευκολύνσεις και προνόμια στα μέλη της. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι  οι συντεχνίες συνέβαλαν στην ανάπτυξη των τεχνών και του εμπορίου. Όμως αυτές οι ενώσεις δημιουργήθηκαν με σκοπό το κέρδος και την κυριαρχία πάνω στην περιοχή. Πρόκειται για κλειστές οργανώσεις, αρκετές φορές με θρησκευτικό περιεχόμενο, στις οποίες οποιοσδήποτε μη μέλος της πόλης, πχ. ένας ελεύθερος τεχνίτης, δεν ήταν δεκτός. Εντός της συντεχνίας υπήρχε ένας πολύ αυστηρός κώδικας για τον έλεγχο του προϊόντος και των αγορών.  Παρατηρούμε επίσης την ύπαρξη έντονου ανταγωνισμού μεταξύ των συντεχνιών για την κυριαρχία των περιοχών. Οι εμπορικές συντεχνίες πάλευαν για να διατηρούν το μονοπώλιο στις αγορές, ενώ οι συντεχνίες από τεχνίτες για το μονοπώλιο στην παραγωγή. Σχεδόν ολοκληρωτικά το εμπόριο και η παραγωγή ρυθμιζόταν από αυτές τις συντεχνίες. Δεν είναι λοιπόν τόσο αλληλέγγυες όσο περιγράφει ο Κροπότκιν. 

Σύγχρονες κοινωνίες

  Για της κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες, και τους διάφορους «θεσμούς» αλληλοβοήθειας που υπάρχουν δεν θα αναφερθούμε πολύ, διότι είναι λίγο πολύ γνωστά. Τα μεγάλα και ισχυρά λαϊκά κινήματα που είχαμε στο παρελθόν, και θα ξανά- έχουμε στο μέλλον, τα εργατικά συνδικάτα και λαϊκές συνελεύσεις γειτονιάς, οι εργατικές οργανώσεις αλλά και διάφορες μικρές συλλογικότητες είναι μερικές από αυτές. Αυτό μονάχα που αξίζει να σημειωθεί είναι τα ήθη αλληλεγγύης των κοινωνιών που έχουν στην σημερινή μας κοινωνία, μια κοινωνία ενός ακραίου ανταγωνισμού, ξεχαστεί. Από την βοήθεια στον γείτονα ή στον φίλο σε περίπτωση ανάγκης (να φυλάξεις το σπίτι του, τα παιδιά του, να του δώσεις δανεικά (και αγύριστα), να προσφέρεις ένα πιάτο φαί όταν ο άλλος δεν έχει προλάβει να φτιάξει για τα παιδιά του λόγω δουλειάς κλπ.). Άλλες εποχές, άλλα ήθη…

Γενικά σχόλια για το βιβλίο

  Ήδη είδαμε πως στο βιβλίο εξετάζονται μονομερώς οι περιπτώσεις αλληλοβοήθειας, που μπορούν να οδηγήσουν σε λανθάνοντα συμπεράσματα, όπως να θεωρεί κανείς κάποια περίπτωση αλληλοβοήθειας ως «όαση» (για να χρησιμοποιήσουμε την φράση του) που θα πρέπει να αντιγράψουμε- επαναλάβουμε. Παρότι παρατηρεί την ύπαρξη ανταγωνισμού, δεν μένει συνεπής σε αυτό και δεν εξετάζει σε κανένα σημείο τον ανταγωνισμό. 

  Τέλος, είναι χαρακτηριστική η έντονη δόση βιολογισμού στην σκέψη του Κροπότκιν (έστω και αν είναι «προοδευτικός» βιολογισμός, σε αντίθεση με τους δυτικούς βιολογιστές).  Έτσι στο βιβλίο, θεωρεί ότι η αλληλοβοήθεια είναι έμφυτη τάση (φύση) του ανθρώπου, σε αντίθεση με τον ανταγωνισμό. Η «έμφυτη τάση» αυτή τον οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα. Έτσι για παράδειγμα ο Κροπότκιν αναφέρει ότι, μέχρι την εποχή του οι μικρές αγροτικές κοινότητες είχαν διατηρήσει (ως ένα βαθμό) την ανεξαρτησία τους, και όπου στην ιστορία τους δόθηκε η δυνατότητα να δράσουν ελεύθερα προωθήθηκε η κοινή καλλιέργεια της γης. Δυστυχώς η πραγματικότητα δεν τον επιβεβαιώνει, και στην Οκτωβριανή Επανάσταση το σύνθημα με το οποίο θα πάρει μαζί του τους αγρότες το μπολσεβίκικο κόμμα θα είναι, όχι η κοινή καλλιέργεια της γης, αλλά η αναδιανομή των γαιών.

  Από πού προέρχεται λοιπόν ο ανταγωνισμός; Ο Κροπότκιν θεωρεί ότι την έμφυτη φύση για αλληλοβοήθεια, έρχεται και την καλύπτει (ύπουλα) το κράτος- προστάτης και αντικαθιστά σιγά σιγά αυτούς τους φυσικούς δεσμούς. 

  Σε αυτό το λάθος υποπίπτουν όχι μονάχα οι αναρχικοί, αλλά και η σημερινή αριστερά (όχι τυχαία κυρίως η «από τα κάτω» αριστερά), που θεωρεί ότι όλες οι λανθάνουσες- ανταγωνιστικές αντιλήψεις προκύπτουν από την προπαγάνδα των ΜΜΕ, τον «ιδεολογικό μηχανισμό» του κράτους κλπ. έτσι αν τα καταργήσουμε όλα αυτά, θα έρθει ο άνθρωπος στην πραγματική του κατάσταση. Για να μας κάνει την ζωή πιο δύσκολη, η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη από αυτό. Η ύπαρξη των εμπορευματικών χρηματικών σχέσεων, ο υποδηλωτικός καταμερισμός εργασίας και η αλλοτρίωση στην παραγωγή είναι ανύπαρκτα στην διαμόρφωση της συνείδησης σύμφωνα με αυτές τις αντιλήψεις. Όσο και αν ο ρόλος των ΜΜΕ είναι αναμφισβήτητος, η συνείδηση διαμορφώνεται πρωτίστως από τον χαρακτήρα της παραγωγή. Για αυτό το λόγο, για να αλλάξουμε την συνείδηση πρέπει να μετασχηματίσουμε άρδην την βάση της κοινωνίας, την παραγωγή. 

  Έτσι λοιπόν σε αυτά τα παραδείγματα του παρελθόντος απουσιάζει μια συνολική πραγμάτευση του θέματος. Μπορούμε όμως να αναγνωρίσουμε, ότι το βιβλίο αυτό έχει αξία, ως συμμετοχή στην ευρύτερη συζήτηση για τα κοινωνικά προβλήματα και την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας.

Κάποιες σκέψεις για την σύγχρονη νεολαία

  Είναι γεγονός πως, ιδιαίτερα μετά τον Δεκέμβρη του 2008, το ρεύμα της αναρχίας στην Ελλάδα έχει κερδίσει ένα σημαντικό μέρος της νεολαίας. Από αυτόν τον κόσμο, πολλοί ταιριάζουν στα στερεότυπα συμπεριφοράς που υπάρχουν για τους αναρχικούς. Εκτός από αυτούς όμως, μπορεί να βρει κανείς διαφορετικής πάστας ανθρώπους, και πιο συγκεκριμένα μια όμορφη εργατικής συνείδησης νεολαία, που δεν ταιριάζει σε αυτά που έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα. 

  Έχει ενδιαφέρον να ανακαλύψουμε το λόγο που εμπνέει η αναρχία τέτοια παιδιά. Όχι για να κάνουμε κριτική, αλλά για να δούμε τι εμπνέει αυτά τα παιδιά και να δούμε πως μπορούμε να το εντάξουμε στην δραστηριότητα μας, για μια πιο εργατική βάση της αριστεράς. Σε διάφορες συζητήσεις έχουν εκφραστεί διαφορετικές απόψεις. Ένας λόγος σίγουρα είναι ότι η σημερινή αριστερά ελάχιστα προσφέρει σε αυτούς τους ανθρώπους, οπότε βρίσκουν διέξοδο στην αναρχία. Κάποιοι λένε ότι οφείλεται στην ενασχόληση των αναρχικών με θέματα τέχνης, ελεύθερου χρόνου κλπ που αποτελούν θέματα που τα έχει ξεχάσει η αριστερά. Όσο σωστή και αν είναι αυτή η παρατήρηση δεν μπορεί να αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα για να ενταχθεί κάποιος σε ένα ιδεολογικό ρεύμα. Μακάρι να ήταν τόσο εύκολο να κερδίζεις κόσμο απλά επειδή έχεις δωρεάν μαθήματα ισπανικών ή κιθάρας. Νομίζω πως, αν το ψάξουμε, τέτοιας συνείδησης παιδιά λίγα θα βρούμε που να τείνουν στο ρεύμα των αυτόνομων, και πολύ περισσότερα σε αυτούς που επιμένουν στην συλλογικότητα- αλληλεγγύη κλπ. Πηγαίνουν σε αυτόν τον χώρο γιατί καλύπτει ανάγκες. Θεωρώ πως αυτές οι ανάγκες είναι το θέμα που συζητήσαμε παραπάνω, δηλαδή  η αλληλοβοήθεια- αλληλεγγύη ή εν γένει η συλλογικότητα. Στην αριστερά βλέπουμε ότι επικρατεί (σε άλλους λιγότερο, σε άλλους περισσότερο) χαλαρότητα στους δεσμούς μεταξύ των μελών. 

  Η κομμουνιστική αριστερά, την οποία θέλω να συμβάλλω στην δημιουργία της, πρέπει να αποτελείται κυρίως από τέτοια παιδιά. Διότι, δεν εμπνέουν μονάχα τα ιδανικά, αλλά και το ήθος και οι πράξεις, που δύσκολα μπορούν να προκύψουν όταν άλλες συνειδήσεις αλωνίζουν στην αριστερά. Ο Κροπότκιν περιγράφει καλύτερα από εμένα που πρέπει να φτάσουμε:

  «Υπάρχουν επίσης οι πολιτικές ενώσεις, των οποίων τη δραστηριότητα πολλοί εργάτες θεωρούν πολύ πιο πρόσφορη για το γενικό συμφέρον από αυτήν των συνδικάτων, που οι στόχοι τους είναι περιορισμένοι. Ασφαλώς η συμμετοχή και μόνο σε ένα πολιτικό σώμα δεν μπορεί να θεωρηθεί ενδεικτική των τάσεων αλληλοβοήθειας. Γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά ότι η πολιτική είναι το πεδίο στο οποίο οι πιο ιδιοτελείς επιδιώξεις των μελών της κοινωνίας συνυπάρχουν και συμπορεύονται με τα πιο ανιδιοτελή κίνητρα. Αλλά κάθε έμπειρος πολιτικός γνωρίζει ότι όλα τα σημαντικά πολιτικά κινήματα αγωνίζονταν για μεγάλα και πολλές φορές μακρινά ζητήματα, και ότι ανάμεσα τους τα πιο ισχυρά ήταν αυτά που προκαλούσαν τον πιο ανιδιοτελή ενθουσιασμό. Όλα τα μεγάλα ιστορικά κινήματα είχαν αυτό το χαρακτηριστικό, και για τη γενιά μας ο σοσιαλισμός ανήκει σε αυτές τις περιπτώσεις. «Εξωνημένοι ταραχοποιοί» είναι αναμφίβολα η αγαπημένη επωδός όσων δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για το σοσιαλισμό. Η αλήθεια όμως είναι – μιλώ μόνο για όσα γνωρίζω ο ίδιος- ότι, αν κρατούσα ημερολόγιο τα τελευταία είκοσι τέσσερα χρόνια και κατέγραφα σε αυτό όλες τις αποδείξεις αφοσίωσης και αυτοθυσίας που συνάντησα στο σοσιαλιστικό κίνημα, η λέξη «ηρωισμός» θα ερχόταν και θα επανερχόταν στα χείλη μου και στα μάτια κάθε αναγνώστη αυτού του ημερολογίου. Αλλά ότι άνθρωποι για τους οποίους θα μιλούσα δεν ήταν ήρωες, ήταν απλοί άνθρωποι εμπνευσμένοι από ένα μεγάλο ιδανικό. Κάθε  σοσιαλιστική εφημερίδα – και υπάρχουν εκατοντάδες στην Ευρώπη μόνο – κουβαλά την ίδια ιστορία μακροχρόνιων θυσιών χωρίς ελπίδα ανταμοιβής, και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων χωρίς προσωπικές βλέψεις. Έχω δει οικογένειες να ζουν χωρίς να ξέρουν τι θα φάνε την επόμενη μέρα, ο σύζυγος να βάλλεται από παντού εξαιτίας της ενεργού συμμετοχής του στη μαχητική εφημερίδα και η σύζυγος να συντηρεί την οικογένεια ράβοντας, και αυτή η κατάσταση να διαρκεί χρόνια, μέχρι η οικογένεια να αποσυρθεί από τον αγώνα χωρίς παράπονο και μομφές, απλώς λέγοντας: «Συνεχίστε εσείς, εμείς δεν αντέχουμε άλλο!» Έχω δει ανθρώπους να πεθαίνουν από εξάντληση, να το γνωρίζουν και όμως να γίνονται κομμάτια, βρέξει χιονίσει, για να οργανώσουν συγκεντρώσεις, και να μιλούν στις συγκεντρώσεις ακόμα και λίγες εβδομάδες πριν από το θάνατο τους, και μόνο τότε να αποσύρονται στο νοσοκομείο λέγοντας: «Τώρα, φίλοι, τελείωσα, οι γιατροί λένε ότι μου μένουν λίγες εβδομάδες ζωής. Πείτε στους συντρόφους ότι θα χαρώ αν έρθουν να με δουν». Έχω δει περιστατικά που θα χαρακτηρίζονταν «εξιδανικευμένα» αν τα παράθετα εδώ και τα ονόματα των ανθρώπων αυτών, μετά βίας γνωστά έξω από ένα στενό κύκλο φίλων, σύντομα θα ξεχαστούν όταν και οι φίλοι θα έχουν πεθάνει. Πραγματικά ούτε ο ίδιος γνωρίζω τι να πρωτοθαυμάσω, την απόλυτη αφοσίωση αυτών των λίγων ή το σύνολο των ενθουσιωδών εκδηλώσεων αφοσίωσης των πολλών. Κάθε εφημερίδα που πουλιέται, κάθε συγκέντρωση, κάθε εκατό κερδισμένες ψήφοι σοσιαλιστών στις εκλογές αντιπροσωπεύουν δουλειά και θυσίες για τις οποίες οι απ’ έξω δεν έχουν την παραμικρή ιδέα. Και ότι κάνουν τώρα οι σοσιαλιστές το έκανε και στο παρελθόν κάθε λαοφιλές και προοδευτικό κόμμα. Όλη η προοδευτική εξέλιξη οφείλεται στην αφοσίωση παρόμοιων ανθρώπων».