Προυντόν «Φιλοσοφία της αθλιότητας»

Πιέρ-Ζοζέφ Προυντόν «Σύστημα οικονομικών αντιθέσεων ή η φιλοσοφία της αθλιότητας» Left Liberty

Εισαγωγή

  Ο Pierre Josef Prοudhon, (1809 - 1865) είναι ο πρώτος στοχαστής που αποκάλεσε τον εαυτό του αναρχικό. Έγινε διάσημος από το βιβλίο του «τι είναι ιδιοκτησία», και την δανεισμένη από τον Γιρονδίνο Girondin Brissot φράση «Η ιδιοκτησία είναι κλοπή». Αποτελεί έναν από τους κλασσικούς της αναρχικής σκέψης του 19^ου αιώνα. Παιδί φτωχής οικογένειας (και οι δύο γονείς του δούλευαν σε ένα ζυθοποιείο) γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Μπεζανσόν της Γαλλίας. Εργάστηκε σε ένα τυπογραφείο μεταφράζοντας θρησκευτικά κείμενα, ενώ αργότερα ίδρυσε μαζί με έναν συνέταιρο το δικό του τυπογραφείο που το κράτησε για δύο χρόνια και ήταν ο ιδρυτής της «Λαϊκής τράπεζας» το 1849. Ο ίδιος δήλωνε υπέρμαχος της επανάστασης μέχρι το 1846, αλλά από το 1846 μέχρι το τέλος της ζωής του υποστήριζε την λογική των σταδιακών μεταρρυθμίσεων. 

 

  Το 1830 θα κάνει για πρώτη φορά την εμφάνιση της η εργατική τάξη στην ιστορία, ως ανεξάρτητο από την αστική τάξη κίνημα με την εξέγερση των εργατών τον Ιούλη αυτής της χρονιάς για αύξηση μισθών και λιγότερες ώρες εργασίας. Από τότε σε μια περίοδο έντονης συζήτησης των κοινωνικών προβλημάτων εμφανίστηκαν οι πρώτοι ουτοπικοί σοσιαλιστές που προσπάθησαν με τον δικό τους τρόπο να δώσουν απαντήσεις. Ο αυτοδίδακτος στην φιλοσοφία και στην πολιτική οικονομία Προυντόν επηρεάστηκε από αυτό το ρεύμα, και είναι ουσιαστικά προϊόν αυτής της εποχής.

  Γνωρίστηκε με τον Μαρξ, όταν βρισκόταν σε εξορία στην Γαλλία. Μάλιστα μετά την έκδοση του βιβλίου του Προυντόν «Τι είναι ιδιοκτησία» ο Μαρξ στην Rheinische Zeitung τον θεωρούσε συγκροτημένο  σοσιαλιστή που πρέπει να τον ξεχωρίσουμε σε σχέση με τους άλλους ουτοπικούς σοσιαλιστές¹. Ο ίδιος ευθύνεται για την σχέση του Προυντόν με τον Χέγκελ, καθώς προσπάθησε να μπολιάσει την σκέψη του με  χεγκελιανισμό. Ο ίδιος όμως (ιδιαίτερα μάλιστα εφόσον δεν γνώριζε γερμανικά και έτσι δεν είχε πρόσβαση στα βιβλία του Χέγκελ και στις συζητήσεις για αυτόν) ελάχιστα κατανόησε τον Χέγκελ. Στην πραγματικότητα οι αντινομίες του Προυντόν θυμίζουν περισσότερο τον Καντ παρά τον Χέγκελ. Ο ίδιος είχε μια μέτρια κατανόηση της φιλοσοφίας, και μια ελάχιστα καλύτερη κατανόηση της πολιτικής οικονομίας. Οι σχέσεις του με τον Μαρξ σταμάτησαν το 1847 όταν ο Μαρξ άσκησε κριτική στις ιδέες του Προυντόν στο βιβλίο «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» (ως απάντηση στο βιβλίο του Προυντόν «Φιλοσοφία της Αθλιότητας»). Λίγο καιρό πριν ο Προυντόν είχε δηλώσει στον Μαρξ την διαφωνία του με την ιδέα της επανάστασης².

  Παρά τον επιπόλαιο τρόπο (με πάρα πολλές ανακρίβειες) με τον οποίο ασχολείται με τα διάφορα θέματα, ο Προυντόν γράφει με ένα νευρώδες λαϊκό ύφος, δίνοντας την εικόνα ενός ειλικρινούς ανθρώπου, που τον έκανε αρκετά δημοφιλή στους εργάτες. Μέσα στα κείμενα του, ο Προυντόν εκνευρίζεται, εξοργίζεται, αναφωνεί με έκπληξη κλπ. αλλά παράλληλα επαινεί τον εαυτό του, και συμπεριφέρεται σαν να γνωρίζει την τελευταία λέξη της επιστήμης. Παράλληλα το γεγονός πως σταματάει την ανάλυση του συνεχώς για να συζητήσει άλλα θέματα κάνουν δύσκολη και κουραστική την ανάγνωση του. Προσπάθησε να ασχοληθεί με πολλά θέματα και κύρια βιβλία του είναι «Τι είναι ιδιοκτησία» (1840), «Φιλοσοφία της Αθλιότητας» (1846),  «Λύση στο κοινωνικό πρόβλημα» 1849,«Φιλοσοφία της προόδου» (1851), «αρχές της Φεντερασιόν» (1963).

  Για μια ολοκληρωμένη συζήτηση των απόψεων του Προυντόν χρειάζονται πολλές σελίδες. Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να δούμε σύντομα τις κεντρικές αντιλήψεις του Προυντόν, πολλές από αυτές επηρέασαν όλους τους επιγόνους του αναρχισμού (αλλά όχι μόνο).

Φιλοσοφία της Αθλιότητας

  Χαρακτηριστικό του μεγαλύτερου φάσματος των αναρχικών αντιλήψεων, είναι υιοθέτηση του προτάγματος της γαλλικής επανάστασης, «Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη». Θεωρούν πως η πάλη για αυτά τα ιδανικά έχει μείνει απραγματοποίητη. Πως θα πραγματοποιηθούν αυτά τα ιδανικά στην σκέψη του Προυντόν;

 Το πρώτο πολιτικό βιβλίο του Προυντόν είναι το «τι είναι ιδιοκτησία» όπου προσπαθεί να δείξει πως οι έννοιες για την ιδιοκτησία είναι αντιφατικές και μπορούν να χρησιμοποιηθούν παράλληλα για να αποδειχθεί η ιδιοκτησία παράνομη, χωρίς να γίνεται μεγάλη αναφορά στους πραγματικούς όρους (πέρα από τις έννοιες) που αυτή δημιουργείται. Πέραν της ιδέας της βίαιης επανάστασης (που ο Προυντόν από εδώ και πέρα παρατάει), δεν μας λέει τίποτα άλλο για το πώς θα μπορούσε να καταργηθεί η ιδιοκτησία.

  Για την εγκαθίδρυση της «αιώνιας δικαιοσύνης», έπρεπε να ασχοληθεί πιο συστηματικά με την κοινωνία, έτσι 6 χρόνια μετά θα κυκλοφορήσει την «φιλοσοφία της αθλιότητας» εξετάζοντας βασικές κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας. Στο εν λόγω βιβλίο βρίσκεται ο πυρήνας της σκέψης του Προυντόν από όπου προκύπτουν όλες οι προτάσεις που θα κάνει για την λύση των κοινωνικών προβλημάτων.

  Η μέθοδος του Προυντόν είναι αρκετά απλή. Σε κάθε θέμα που ασχολείται, αναγνωρίζοντας την αντιφατικότητα του αντικειμένου, βλέπει την «θετική» και «αρνητική» πλευρά του, και ως «συμφιλίωση των αντιθέτων» βλέπει την σωστή αναλογία των δύο πλευρών. Μελετώντας την οικονομία, το θετικό το βλέπει η πολιτική οικονομία, και το αρνητικό οι σοσιαλιστές (αναφερόμενους στους προ-μαρξικούς σοσιαλιστές). Ας δούμε την σκέψη του.

  Ανταλλαγή και εμπόριο

 Ο Μαρξ παρατηρεί ότι «Το υλικό του Προυντόν είναι τα δόγματα των οικονομολόγων», και πράγματι έχει δίκιο.  Όπως αρκετοί από αυτούς που ασχολήθηκαν με την πολιτική οικονομία, ο Προυντόν αναγνωρίζει την πηγή όλων των αντιφάσεων της παραγωγής στην διπλή φύση της αξίας, την αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία. Κάθε προϊόν, ως γνωστόν, έχει  μια αξία χρήσης, δηλαδή είναι χρήσιμο για τον άνθρωπο για τη ικανοποίηση των αναγκών του είτε άμεσα είτε έμμεσα. Επειδή όμως τα προϊόντα που είναι έτοιμα από την φύση βρίσκονται σε μικρές ποσότητες, μετά από μια τεράστια περίοδο εξέλιξης σήμερα έχουμε την μεγάλη  βιομηχανία, που παράγει μαζικά εμπορεύματα. Εφόσον ένας άνθρωπος δεν μπορεί να καταπιαστεί με όλα τα πράγματα, απαιτούνται περισσότεροι άνθρωποι που να ασχολούνται με όλες τις απαιτούμενες δραστηριότητες. Από εδώ, σύμφωνα με τον Προυντόν, προκύπτει η ανταλλαγή. Για να πραγματοποιηθεί η ανταλλαγή, έχουμε κάποιους ανθρώπους που πουλάνε και κάποιους που αγοράζουν. «Η προσφορά και η ζήτηση είναι ο μοναδικός νόμος της ανταλλαγής»³. Η προσφορά, πάντα σύμφωνα με τον Προυντόν, καθορίζεται από την αξία χρήσης, και η ζήτηση από την αξία του εμπορεύματος. Για αυτό σε αυτήν την σχέση πάντα ο πωλητής (που καθορίζει την αξία) έχει το πάνω χέρι σε σχέση με τον αγοραστή. Επειδή, όμως ο κάθε άνθρωπος παράγει όσο περισσότερα εμπορεύματα μπορεί, η μεγάλη ποσότητα του ίδιου εμπορεύματος οδηγεί στην μείωση της αξίας, και αντίστροφα η μικρή ποσότητα σε μεγάλη αξία. Εδώ λοιπόν εμφανίζεται ο ανταγωνισμός μεταξύ του αγοραστή και του πωλητή, και μεταξύ ενός πωλητή με έναν άλλο. Βεβαίως, δεν υπάρχει η απόλυτη αναλογία ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Υπάρχει ελευθερία (του παραγωγού και του αγοραστή) εκτίμησης του προϊόντος. «Υποθέστε για μια στιγμή ότι όλοι οι παραγωγοί πρέπει να πωλήσουν σε μια σταθερή τιμή: θα υπήρχαν μερικοί που, παράγοντας με λιγότερο κόστος και στην καλύτερη ποιότητα, θα έπαιρναν πολύ, ενώ άλλοι δεν θα έπαιρναν τίποτα. Έτσι η ισότητα θα καταστρεφόταν»⁴. Η ελεύθερη εκτίμηση είναι πηγή των προβλημάτων, καθώς πάντα υπάρχει η δυνατότητα λάθους, που είναι αντίθετο με την «αιώνια δικαιοσύνη», και ευθύνεται για το γεγονός πως κλείνουν επιχειρήσεις.

  «Η προσφορά και η ζήτηση δεν είναι τίποτα άλλο από δύο τυπικές μορφές που χρησιμεύουν για να φανερώσουν την αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία και προκαλούν την συμφιλίωση τους»⁵. Η συμφιλίωση αυτή, σύμφωνα με τον Προυντόν δεν έχει έρθει ακόμα, αλλά «… εξαιτίας της αντιφατικής φύσης της αξίας, κάθε ιδέα ή ελπίδα για μεταρρυθμίσεις, ποτέ δεν κατάλαβε πως για τον ίδιο λόγο που η κοινωνία έχει φτάσει στο ανώτερο σημείο του ανταγωνισμού, η συμφιλίωση και η αρμονία είναι κοντά»⁶(η απαίτηση για «αρμονία» είναι χαρακτηριστικό της ουτοπικής σκέψης του 19^ου αιώνα). Αυτό, κατά τον Προυντόν, που δεν κατάλαβαν οι οικονομολόγοι μέχρι τώρα είναι ότι η δύναμη συμφιλίωσης αυτού του ανταγωνισμού μεταξύ αξίας χρήσης και ανταλλακτικής αξίας είναι η εργασία, μέτρο της οποίας είναι ο χρόνος που χρειάζεται για να παραχθεί ένα προϊόν.

  Διακόπτοντας για λίγο την παρουσίαση των ιδεών του κ. Προυντόν, στην πραγματικότητα η εν λόγω ανακάλυψη είχε γίνει πολύ καιρό πριν από τον γάλλο στοχαστή, και μάλιστα ανήκει στον Ρικάρντο, όπου ο Μαρξ αναπτύσσοντας την, έδειξε πως δεν είναι ο χρόνος της εργασίας το μέτρο της αξίας, αλλά ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας. Τέτοιες αντιφάσεις στον Προυντόν είναι συνεχείς και δεν θα ασχοληθούμε με αυτό περαιτέρω. Απλά αξίζει να αναφερθεί ότι για τον Ρικάρντο και τον Μαρξ αυτό ισχύει στην σύγχρονη κοινωνία, ενώ για τον Προυντόν αυτό οφείλει μετά την ανακάλυψη του ίδιου να εφαρμοσθεί. Πριν λοιπόν, δεν γνωρίζαμε την λύση του. Για αυτό το λόγο κανένας νόμος δεν μπορούσε να επιβληθεί. Εφόσον πλέον έγινε γνωστή, τώρα πλέον μπορούμε να νομοθετήσουμε πάνω σε αυτήν. Για να λειτουργήσει η συστατική αξία απαιτείται ο καταμερισμός εργασίας και ο ανταγωνισμός.

Καταμερισμός εργασίας

  Ο καταμερισμός της εργασίας είναι η πρώτη φάση της οικονομικής και διανοητικής εξέλιξης. Ο καταμερισμός εργασίας αποτελεί κατηγορία, ή αλλιώς «αιώνιος νόμος». Η θετική πλευρά του καταμερισμού εργασίας είναι ότι χωρίς αυτόν δεν υπάρχει πρόοδος, πλούτος, ισότητα. Όσο χωρίζεται η εργασία, τόσο βελτιώνεται η εργασία σε κάθε ξεχωριστό κλάδο και στο σύνολο. Ως εκ τούτου μειώνεται ο χρόνος παραγωγής, άρα και η τιμή των εμπορευμάτων. Μαζί όμως με αυτά, έχουμε και αρνητικές πλευρές, καθώς μειώνεται ο μισθός. Οι εργάτες ακόμα αμόρφωτοι και ανώριμοι διαμαρτύρονται για αυτό. Αυτό κατά τον Προυντόν είναι λάθος. Το να διαμαρτυρηθείς ενάντια στην μείωση του μισθού είναι σαν να αρνείσαι τον καταμερισμό εργασίας. Μάλιστα ο ίδιος δείχνει παραδείγματα, όπου με την εξέλιξη της τεχνολογίας η δουλειά ορισμένων εργατών απλοποιήθηκε, αλλά ο μισθός τους έμεινε ίδιος, και προτείνει αυτός ο μισθός να μειωθεί. Ακόμα, πλέον κάθε εργάτης εξειδικεύεται σε ένα μόνο επάγγελμα, βελτιώνεται αρκετά σε αυτό, αλλά όμως μειώνονται οι ικανότητες του σε όλες τις άλλες εργασίες. Βλέπουμε λοιπόν ο καταμερισμός είναι παράλληλα και πηγή της αθλιότητας.

  Ποίες θα μπορούσαν να είναι οι λύσεις; Μερικοί λένε ότι για να μπορέσει η εργατική τάξη να ανεβεί από την αθλιότητα χρειάζεται να έχουμε καλύτερο σύστημα εκπαίδευσης. Αλλά οι θέσεις για τους μορφωμένους είναι συγκεκριμένες και για την εποχή του Προυντόν πάρα πολύ λίγες. «Είναι αδύνατο, αντιφάτικό, με το παρόν σύστημα της κοινωνίας, για το προλεταριάτο να εξασφαλίσει οικονομική άνεση διαμέσου της εκπαίδευσης, ή εκπαίδευση διαμέσου της οικονομικής άνεσης.. Το γεγονός πως είναι ακατάλληλο για οικονομική άνεση και για εκπαίδευση, αποδεικνύεται, από το ένα μέρος από το γεγονός πως οι μισθοί συνεχώς μειώνονται αντί να αυξάνονται, και από την άλλη η καλλιέργεια του μυαλού, εάν ήταν δυνατό, θα ήταν άχρηστη σε αυτόν που τείνει προς την βαρβαρότητα και την αθλιότητα⁶». Είναι καλύτερο οι εργάτες και οι εργάτριες να μη γνωρίζουν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, παρά να μορφωθούν και να περάνουν εργάτες δεύτερης κατηγορίας, μιας και εκεί θα δουλέψουν ούτως η άλλως.

  Για να μην είμαστε αυστηροί με τον Προυντόν, η ιδέα να αλλάξουμε την εκπαίδευση για να αλλάξουμε την κοινωνία είναι μια διαδεδομένη αντίληψη («για όλα φταίει η παιδεία», «αν έχεις μια τέτοια μόρφωση πως θα πάμε μπροστά» κλπ.) και είχε με την σειρά της αρκετούς υποστηρικτές συγγραφείς. Από αυτήν την άποψη, μάλλον οδηγήθηκε στο άλλο άκρο στην αντιπαράθεση με αυτούς.  

  Μια άλλη λύση είναι να απαιτήσουν οι εργάτες να αυξηθούν οι μισθοί. Αυτό είναι ένα ανώριμο λάθος από τους εργάτες για τον Προυντόν. Αν αυτό γίνει σε μερικές βιομηχανίες θα δημιουργήσει μεγάλη αναταραχή στις ανταλλαγές, και αυτό είναι ιερό λάθος. Αν γίνει όμως παντού πχ. με τον διπλασιασμό των μισθών θα διπλασιαστούν οι τιμές. Αχ, αυτοί οι εργάτες που δεν καταλαβαίνουν τους «αιώνιους νόμους»…

  Επίσης με την εμφάνιση των μηχανών, συνενώνονται τα μέσα παραγωγής και παρά τα όποια θετικά του, απειλεί να εξαφανίσει τον αιώνιο νόμο του καταμερισμού εργασίας.

  Πρέπει να βρεθεί μια καινούργια σύνθεση που να εξαλείφει τα μειονεκτήματα του καταμερισμού διατηρώντας όλα τα χρήσιμα αποτελέσματα της. 

Ανταγωνισμός

  Ο ανταγωνισμός είναι ουσιώδης στην εργασία όσο και ο καταμερισμός. Είναι αναγκαίος για τη βασιλεία της ισότητας και της ελευθερίας. Όλος ο πλούτος, και η πρόοδος οφείλονται σε αυτόν. Κάνουν λάθος, μας λέει ο Προυντόν, οι κομμουνιστές που αντιτίθενται σε αυτόν. «Ρωτάω τους κομμουνιστές: Πως γίνεται μια αρχή που η ανάπτυξη του είναι φανερά χρήσιμη, την ίδια ώρα να είναι ολέθρια;»

  Πως θα μπορούσε άλλωστε να καταργηθεί ο ανταγωνισμός, αφού είναι αναγκαίος την ίδια την βιομηχανία; «Το αντικείμενο κάθε πάθους είναι αναγκαστικά ανάλογο με το πάθος που έχει η γυναίκα για τον εραστή, ο φιλόδοξος για την εξουσία, ο φιλάργυρος για το χρυσάφι, ο ποιητής για το στεφάνι, το αντικείμενο της βιομηχανικής άμιλλας είναι αναγκαστικά το κέρδος. Η άμιλλα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο ίδιος ο συναγωνισμός»⁷.

  Χωρίς τον ανταγωνισμό δεν δουλεύουν τα εργοστάσια, χωρίς την απαραίτητη ανασφάλεια της εργασίας που προκύπτει από αυτόν, η δουλειά θα μαραζώσει. «Διατάξτε πως, από την 1^η Γενάρη 1847, η εργασία και ο μισθός είναι εξασφαλισμένα για όλον τον κόσμο: αμέσως μια υπερβολική χαλάρωση θα διαδεχτεί την ορμητική υπερένταση της βιομηχανίας»⁸.

  «Γιατί», άλλωστε «η αγροτική παραγωγή βρίσκεται τόσο πίσω; Πως γίνεται και η ρουτίνα και η βαρβαρότητα ακόμα κυριαρχούν, σε τόσα μέρη, στο ποιο σημαντικό κλάδο της εθνικής μας βιομηχανίας; Ανάμεσα στους πολλούς λόγους που θα μπορούσαμε να πούμε, βλέπω, πως πρώτο πρώτο, είναι η απουσία του ανταγωνισμού». «Ο άνθρωπος ποτέ δεν θα είναι καλύτερος ή χειρότερος από αυτό που βλέπεται τώρα, και αυτό που πάντα ήταν.»⁹

  Για αυτό το λόγο κάνουν λάθος οι σοσιαλιστές που προτείνουν τα πάντα να ανήκουν στο κράτος. Αν όλα ανήκουν στο κράτος τότε δεν θα υπάρχει ανταγωνισμός, δεν θα μπορεί να προσδιοριστεί η αξία, δεν θα δουλεύει σχεδόν τίποτα.

  «Συνοψίζοντας: Ο ανταγωνισμός, ως οικονομική αρχή ή κατηγορία, από την άποψη της αρχής του, είναι αναγκαίο αποτέλεσμα της εισαγωγής της μηχανής και της δημιουργίας των εργαστηρίων, και της θεωρίας της μείωσης του κόστους, παίρνοντας υπόψη την σημασία του και τις τάσεις που δημιουργεί, είναι ο τρόπος με τον οποίο η συλλογική δραστηριότητα εμφανίζεται και ασκείται, η έκφραση του κοινωνικού αυθορμητισμού, το έμβλημα της δημοκρατίας και της ισότητας.

Είναι η εγγύηση της ελευθερίας τους, η πρώτη στιγμή της αρμονίας τους, η μορφή ευθύνης που ενώνει τα πάντα και καθιστά την αλληλεγγύη. Αλλά ο ανταγωνισμός, αφημένος στον εαυτό του και στερημένος από την κατεύθυνση μιας ανώτερης και αποτελεσματικής αρχής είναι μόνο μια ασαφής κίνηση, ένα ατέλειωτο μπρος πίσω της βιομηχανικής δύναμης, που πετιέται αιώνια μεταξύ δύο εξίσου καταστρεπτικών άκρων,--αφ' ενός, τις εταιρίες και την προστασία, οι οποίες γέννησαν το εργαστήριο, και το μονοπώλιο.»¹⁰

  Ο ίδιος ο ανταγωνισμός οδηγεί στην άρνηση του εαυτού του, οδηγεί στο μονοπώλιο. Το μονοπώλιο είναι η έκφραση της ελευθερίας, το βραβείο της νίκης του ανταγωνισμού. Στο βαθμό όμως που ο πλούτος και η φτώχεια είναι αλληλένδετα, το μονοπώλιο ως πηγή ασύμμετρου πλούτου οδηγεί τον εργαζόμενο στην χρεοκοπία. Πρέπει λοιπόν και εδώ, να βρεθεί η σωστή αναλογία. «Δεν θα μπορούσε λοιπόν εδώ να μπει ζήτημα κατάργησης του ανταγωνισμού, πράγμα τόσο αδύνατο όσο και η κατάργηση της ελευθερίας. Μπαίνει ζήτημα να βρεθεί εδώ το ισοζύγιο, θα έλεγα πρόθυμα η τάξη». 

Λύση στο κοινωνικό πρόβλημα

  Που οδήγησαν αυτές οι αντιλήψεις;

  Η «αθλιότητα της φιλοσοφίας» γράφτηκε το 1846, μόλις στην αρχή της οικονομικής κρίσης, που δύο χρόνια αργότερα έφερε μεγάλες αναταραχές σε 10 χώρες της Ευρώπης. Η Γαλλία ήταν η πρώτη χώρα που θα συγκλονίσει την Ευρώπη, και θα ακολουθήσουν οι Γερμανία, η Ιταλία, η Αυστροουγγαρία και άλλες. Με την επανάσταση του Φλεβάρη του 1848 όλα τα κομμάτια της γαλλικής αστικής τάξη θα καταλάβουν την εξουσία, δανειζόμενα τα παλιά συνθήματα της επανάστασης του 1789 «Ελευθερία, ισότητα, Αδελφοσύνη». Ο Προυντόν θα υποστηρίξει την επανάσταση και συμμετείχε στη σύνταξη της "Πρώτης Δημοκρατικής Διακήρυξης" της καινούριας Δημοκρατίας και μάλιστα έθεσε υποψηφιότητα για τη συντακτική συνέλευση τον Απρίλιο του 1848, αλλά δεν εκλέχτηκε, παρόλο που το όνομά του υπήρχε στα ψηφοδέλτια στο Παρίσι, τη Λυών, τη Μπεζανσόν και τη Λιλ. Ωστόσο εκλέχτηκε στις συμπληρωματικές εκλογές της 4ης Ιουνίου. Αντιτάχθηκε στα εθνικά εργαστήρια που είχαν δημιουργηθεί για να δώσουν δουλειά στους ανέργους. Τα εν λόγω εργαστήρια αποτέλεσαν πόλο συσπείρωσης και ριζοσπαστικοποίησης των εργατών, και με το κλείσιμο τους, οδήγησε στην εργατική εξέγερση του Ιούνη με κεντρικό σύνθημα «Κοινωνική Δημοκρατία» που ηγήθηκε ο Λουί Μπλανκί. Ο Προυντόν ήταν ενάντια στην εν λόγω εξέγερση.¹¹ 

 Λίγο καιρό πριν, είχε δημοσιεύσει το βιβλίο «Λύση στο κοινωνικό πρόβλημα». Εκεί θεωρεί ότι «έχει αποδειχθεί ότι οι διατριβές των σοσιαλιστών είναι ανίκανες να ανακουφίσουν το λαό από την σημερινή κρίση… αποδείχτηκε, τέλος, ότι δικτατορίες, κατάληψη εξουσίας, και όλες οι επαναστατικές θυσίες, είναι ανίκανες απέναντι στην παγκόσμια οικονομική παράλυση. Πλέον το πεδίο είναι ανοιχτό για άλλες ιδέες, η κοινή γνώμη τις αναζητά». Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; «Η δουλειές έχουν σταματήσει, πρέπει να αρχίσουν εκ νέου. Η πίστωση έχει εγκαταλειφτεί, πρέπει να την επαναφέρουμε. Η κυκλοφορία κεφαλαίου έχει σταματήσει, πρέπει να ξανα-αρχίσει. Τα καταστήματα έχουν κλείσει, πρέπει να τα ξανα-ανοίξουμε, οι φόροι ποτέ δεν είναι αρκετοί, πρέπει να τους καταργήσουμε (ΣΣ. Ο Προυντόν ήταν ενάντια στην αύξηση του φόρου στους βιομήχανους, καθώς θεωρούσε πως αύξηση του φόρου θα οδηγούσε σε αύξηση των τιμών). Τα λεφτά δεν βρίσκονται στην κοινωνία, πρέπει να τα αναδιανέμουμε»¹². Για να ικανοποιηθούν όλα αυτά, δεν χρειαζόμαστε την «οργάνωση της εργασίας» (δημοφιλή φράση των τότε σοσιαλιστών), αλλά την «οργάνωση της πίστωσης».  Η οργάνωση της πίστωσης, πιστεύει ο Προυντόν, θα γίνει με την ίδρυση της «Λαϊκής τράπεζας», βάση της οποίας θα οδηγήσει σε ριζική αλλαγή την κοινωνία. Η τράπεζα είναι ανοιχτή για όλους, βιομήχανους και εργάτες. Πρόκειται για μια τράπεζα, όπου οι ανταλλαγές δεν γίνονται με λεφτά, αλλά ένα υποκατάστατο τους, ένα χαρτί, το δελτίο. Τα επιτόκια είναι πάρα πολύ χαμηλά, με τέτοιο τρόπο ώστε, αν υποθέσουμε πως όλοι συμμετέχουν σε αυτήν την τράπεζα, η κυκλοφορία από το δάνειο του κεφαλαιοκράτη μέχρι τον μισθό του εργάτη (και την τοποθέτηση του μισθού στην τράπεζα) οδηγεί την τράπεζα σε μηδενικά κέρδη.¹³

  Το εν λόγω σχέδιο δεν κατάφερε να υλοποιηθεί ποτέ. Η τράπεζα ιδρύθηκε, αλλά κατάφερε να αποχτήσει μόλις 13.000 μέλη, και σε συνδυασμό με το γεγονός πως ο Προυντόν πήγε φυλακή επειδή επιτιθόταν δημόσια στον Λουδοβίκο Βοναπάρτη, η τράπεζα έκλεισε λίγο καιρό μετά την ίδρυση της.

  Ο Προυντόν θεωρούσε πως αυτή η τράπεζα, σε συνδυασμό με την πλήρη κατάργηση των φόρων θα οδηγούσε στην κατάργηση του κράτους. Διότι, αν δεν συλλέγει φόρους και δεν συσσωρεύει χρήματα, ποιος ο λόγος να υπάρχει;

  Η αντίληψη για το κράτος – η ιδέα του Φεντεραλισμού

  Το κράτος είναι η πηγή του αυταρχισμού. «Η οικονομική ιδέα του καπιταλισμού, η πολιτική της κυβέρνησης και η θεολογική ιδέα της εκκλησίας είναι τρείς ταυτόσημες ιδέες, που συνδέονται με ποικίλους τρόπους. Το να επιτίθεσαι σε μια από αυτές είναι σαν να επιτίθεσαι σε όλες αυτές. Ότι κάνει το κεφάλαιο στην εργασία, ότι το κράτος στην ελευθερία, είναι ότι κάνει η εκκλησία στο πνεύμα. Η τριλογία του ολοκληρωτισμού είναι τόσο ολέθρια στην πράξη όσο στην φιλοσοφία».

  Το αντίθετο της ελευθερίας είναι ο απολυταρχισμός, που εκφράζεται στο κράτος. Για αυτό το λόγο, θεωρεί ότι κάνουν λάθος οι σοσιαλιστές που θεωρούν πως όλα τα μέσα παραγωγής πρέπει να συνενωθούν στο κράτος.

  Το κράτος δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μια εξωτερική έκφραση της κοινωνικής δύναμης. «Αρνούμαστε την κυβέρνηση και το κράτος, διότι πιστεύουμε ότι οι ιδρυτές του κράτους ποτέ δεν πίστεψαν στην προσωπικότητα και την αυτονομία των μαζών». Όμως όπως έχουμε δει, ελευθερία ταυτίζεται με τον ανταγωνισμό, και ο ανταγωνισμός αφημένος στον εαυτό του οδηγεί σε καταστρεπτικά αποτελέσματα. Πρέπει, όπως σε όλα τα πράγματα, να βρούμε την σωστή αναλογία ανάμεσα στην ελευθερία και τον απολυταρχισμό. Πρέπει βρούμε ποιες ιδιότητες του κράτους πρέπει να διατηρήσουμε και ποιες να πετάξουμε.  

  Ποια είναι η φόρμουλα αυτής της εξίσωσης; « Ήδη είχαμε την δυνατότητα να δούμε, πως αυτή θα πρέπει να είναι ο νόμος της ανταλλαγής, η θεωρία της αμοιβαιότητας (μουτουαλισμός), ένα σύστημα εγγυήσεων, που καταστρέφει τις παλιές μορφές της κοινωνίας και ικανοποιεί τις προϋποθέσεις της αποτελεσματικότητας, της προόδου και της δικαιοσύνης, των οποίων η κριτική έχει ήδη γίνει. Μια κοινωνία όχι πλέον σύμφωνη με τα κοινωνικά πρότυπα… που υποτάσσει το κεφάλαιο και το κράτος στην εργασία, όπου από ειλικρινής ανταλλαγές θα παράγετε η αληθινή αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών… με ένα γρήγορο αναποδογύρισμα των εισροών και εκροών του κεφαλαίου, διασφαλίζει την πολιτική και βιομηχανική ισότητα των πολιτών, και με ένα μεγάλο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης παράγει – ενώ ταυτόχρονα ανεβάζει το γενικό επίπεδο των μαζών- την ισότητα των δραστηριοτήτων και ικανοτήτων… Η θεωρία της αμοιβαιότητας  είναι η ανταλλαγή σε είδος, η πιο απλή μορφή της ανταλλαγής… η επιστροφή της κοινωνίας στην αρχέγονη πρακτική, διαμέσου ενός λαβύρινθου ανακαλύψεων και συστημάτων, οδηγεί στο αποτέλεσμα 6 χιλιάδων χρόνων διαλογισμού στην αρχική της θέση, Α ισούται με Α».¹⁵

  Κοινώς εν συντομία, ο Προυντόν προτείνει ένα μεγάλο δίκτυο μικρών κοινοτήτων, μικρής παραγωγής, ισότιμων και δίκαιων ανταλλαγών μεταξύ των παραγωγών, χωρίς να υπάρχει κέρδος, που συνενώνονται στο νέο «κράτος» την Φεντερασιόν. Σε αυτό το μόρφωμα, κυρίαρχο ρόλο θα παίζει η «λαϊκή τράπεζα» που είδαμε παραπάνω. Αφού οι εργάτες τελειώσουν την δουλειά στο αυτό-διαχειριζόμενο εργοστάσιο, θα πάνε στην τράπεζα, και ανάλογα με τις ώρες εργασίας τους θα πάρουν το αντίστοιχο δελτίο. Από εκεί μπορούνε να πάνε στο παζάρι και να αγοράσουν με αυτό το υποκατάστατο των χρημάτων τα απαραίτητα εμπορεύματα. Η εν λόγω πρόταση στην οποία καταλήγει ο Προυντόν αποτελεί την βάση των λεγόμενων «ελευθεριακών» αντιλήψεων.

  Ο Προυντόν και ο Μαρξ

  Θα ξεκινήσουμε την κριτική μας με λίγες παραθέσεις από το έργο του Μαρξ. Σε αντίθεση με τις κατηγορίες των αντιπάλων του Μαρξ, ο Μαρξ ασκεί κριτική όχι σε όλο το φάσμα των διαφορετικών αντιλήψεων, αλλά σε αυτές που οι αντιλήψεις του είναι αντιδιαμετρικά αντίθετες με αυτόν και σε τελική ανάλυση, όπως θα δούμε παρακάτω, με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Για αυτό το λόγο ο Μαρξ ασκεί έντονη πολεμική στον πυρήνα των ιδεών του Προυντόν. 

  Ας ξεκινήσουμε με κάποιες μεθοδολογικού χαρακτήρα επισημάνσεις. Τις κατηγορίες, που για τον Προυντόν είναι απόλυτοι νόμοι, τις εξετάζει καταρχήν στην πιο απλούστατη μορφή τους. Για παράδειγμα, βλέπει τον καταμερισμό εργασίας μονάχα όπως εξελίσσεται στο εργοστάσιο και όχι στην ολότητα του, κοινώς δεν βλέπει, και δεν θα μπορούσε να δει, την αντίθεση πόλης και χωριού, που προκύπτει από τον καταμερισμό εργασίας, δεν βλέπει το παγκόσμιο εμπόριο, αδυνατεί να δει την ιστορική ανάπτυξη και την περιπλοκότητα του, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να βρει τις αντίστοιχες λύσεις.

  «Πρέπει να ξαφνιαζόμαστε πως κάθε πράγμα, σε τελευταία αφαίρεση – γιατί αφαίρεση υπάρχει και όχι ανάλυση παρουσιάσετε σε τάξη λογικής κατηγορίας. Πρέπει να ξαφνιαζόμαστε, πως εξαφανίζοντας λίγο – λίγο κάθε τι που αποτελεί την ατομικότητα ενός σπιτιού, πως κάνοντας αφαίρεση των υλικών που το συνθέτουν, της μορφής που το ξεχωρίζει, θα φτάσετε να μην έχετε παρά ένα σώμα – πως κάνοντας αφαίρεση των ορίων αυτού του σώματος έχετε αμέσως πια ένα χώρο, πως κάνοντας τέλος αφαίρεση των διαστάσεων αυτού του χώρου, καταλήγετε να μην έχετε πια παρά την ολοκάθαρη ποσότητα, τη λογική κατηγορία».¹⁶

 Σε αυτό το επίπεδο αφηρημένης σκέψης παραμένει ο Προυντόν, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Όσο οι έννοιες παραμένουν αφηρημένες, φαντάζουν στην συνείδηση όντως ως αιώνιες, αναλλοίωτες. Εκείνο που δεν μπορούσε να καταλάβει ο είναι πως, «οι ίδιοι άνθρωποι που δημιουργούν τις κοινωνικές σχέσεις, σύμφωνα με την πραγματικότητα τους σε υλικά αγαθά, δημιουργούν το ίδιο και τις αρχές, τις ιδέες, τις κατηγορίες, σύμφωνα με τις κοινωνικές τους σχέσεις. Έτσι αυτές οι ιδέες, αυτές οι κατηγορίες είναι τόσο λίγο αιώνιες όσο και οι σχέσεις που εκφράζουν. Είναι ιστορικά και μεταβατικά δημιουργήματα»¹⁷

  Χαρακτηριστική αυτού του τύπου σκέψης είναι η στάση του ενάντια στις απεργίες των εργατών για την αύξηση του μισθού. «Κάθε κίνηση για αύξηση στους μισθούς δεν μπορεί να έχει άλλο αποτέλεσμα από εκείνο του ανεβάσματος της τιμής του σταριού, του κρασιού κλπ… Ας πάμε ακόμα πιο μακριά: ο μισθός είναι η αναλογία των στοιχείων που συνθέτουν τον πλούτο και που καταναλώνονται για αναπαραγωγή δυνάμεων, κάθε μέρα από την μάζα των εργαζομένων. Λοιπόν, το να διπλασιάσουμε τους μισθούς… είναι σαν να δίνουμε σε καθένα από τους παραγωγούς μεγαλύτερος μέρος από όσο είναι το προϊόν του πράγμα που είναι αντιφατικό… Η απεργία των εργατών είναι παράνομη και δεν είναι μονάχα ο Ποινικός κώδικας που το λέει αυτό, μα και το οικονομικό σύστημα… Να μπορεί ο κάθε εργάτης ατομικά να διαθέτει ελεύθερα το άτομο του και τα χέρια του, αυτό μπορεί να γίνει ανεκτό, μα να προσπαθούν οι εργάτες με τις ενώσεις τους να ασκήσουν βία στο μονοπώλιο, αυτό δεν μπορεί να το επιτρέψει η κοινωνία»¹⁸.

«Οι επιθέσεις του δασκάλου (ΣΣ. Του Προυντόν) ταίριαζαν τόσο πολύ στα γούστα των αστών ώστε οι Times με αφορμή τη μεγάλη απεργία των ραφτάδων του Λονδίνου το 1866 έκαναν στον Προυντόν την τιμή να τον μεταφράσουν και να καταγγείλουν τους απεργούς με τα ίδια του τα λόγια»¹⁹.

  Πέραν από την μέθοδο, η επιθυμία του Προυντόν είναι η επιστροφή στην μικρή παραγωγή, δίκαιη ανταλλαγή, αρμονία, ισότητα κλπ. Ισότητα για τον Προυντόν, όπως είδαμε παραπάνω είναι η σωστή αναλογία, δηλαδή (σύμφωνα με τα κείμενα του) επιστροφή στην πιο απλή ανταλλαγή σύμφωνα με τον νόμο αξίας, η ίδια ποσότητα εργασίας να ανταλλάσσεται με την ίδια ποσότητα εργασίας. Που οδηγεί αυτή η πρόταση;

 Ο Μαρξ ασκεί έντονη κριτική σε αυτές τις προτάσεις «Δεν μας μένει τώρα παρά να δώσουμε μια λιγόλογη απάντηση στον κ. Μπραίυ που παρά και ενάντια στην επιθυμία μας, πήρε την θέση του κ. Προυντόν, με τη διαφορά όμως, ότι ο κ. Μπραίυ δεν νομίζει ότι κατέχει την τελευταία λέξη της ανθρωπότητας, θεωρώντας ότι τα μέτρα που προτείνει είναι κατάλληλα μόνο για μια μεταβατική εποχή ανάμεσα στη σύγχρονη κοινωνία και στο σύστημα που βασίζεται στην κοινοκτημοσύνη. Μια ώρα εργασίας του Πέτρου ανταλλάσσεται με μια ώρα εργασίας του Παύλου. Να το βασικό αξίωμα του κ. Μπραίυ.

  Ας υποθέσουμε ότι ο Πέτρος δούλεψε δώδεκα ώρες και ο Παύλος μονάχα έξι. Στην περίπτωση αυτή, ο Πέτρος μπορεί να ανταλλάξει με τον Παύλο έξι ώρες με έξι ώρες ενώ οι υπόλοιπες έξι θα του μείνουν περίσσευμα. Τι θα κάνει αυτές τις 6 ώρες εργασίας;

‘Η δεν θα τις κάνει τίποτα και έτσι οι έξι ώρες εργασίας πήγαν χαμένες για αυτόν, ή θα καθίσει άπραγος άλλες έξι ώρες για να αποκαταστήσει την ισορροπία ή τέλος – και αυτό είναι το τελευταίο που του μένει – θα δώσει στον Παύλο και αυτές τις έξι ώρες που δεν ξέρει τι να τις κάνει.

Ώστε ποιο θα είναι τελικά το κέρδος του Πέτρου απέναντι στον Παύλο; Ώρες εργασίας; Όχι. Θα κερδίσει μονάχα ώρες σχολής, θα υποχρεωθεί να τεμπελιάσει έξι ώρες. Και για να μπορεί αυτό το νέο δικαίωμα στην τεμπελιά όχι μόνο να αναγνωρίζεται, αλλά και να εκτιμιέται στη νέα κοινωνία, θα πρέπει η κοινωνία αυτή να θεωρεί την τεμπελιά υπέρτατη επιτυχία και την εργασία αβάσταχτο βάρος, από το οποίο πρέπει να λυτρωθεί με κάθε θυσία. Και ακόμα,. Για να επανέλθουμε στο παράδειγμα μας, πρέπει να δούμε αν αυτές οι ώρες σχολής που κέρδισε ο Πέτρος από τον Παύλο, ήταν πραγματικό κέρδος για τον Πέτρο. Μα όχι. Ο Παύλος, που στην αρχή δούλευε έξι ώρες, με μια κανονική και μετρημένη δουλειά πετυχαίνει το ίδιο αποτέλεσμα όπως και ο Πέτρος, που είχε αρχίσει μια υπερένταση εργασίας. Ο καθένας θα θέλει να είναι Παύλος και θα αρχίσει συναγωνισμός, ένας συναγωνισμός τεμπελιάς, για το ποιος θα φτάσει στη θέση του Παύλου.

  Τι μας έφερε, λοιπόν, η ανταλλαγή ίσων ποσοτήτων εργασίας; Υπερπαραγωγή, εκπεσμό της αξίας, υπέρμετρη εργασία εναλλασσόμενη με απραξία, με μια λέξη, όλες τις οικονομικές σχέσεις που υπάρχουν στην σημερινή κοινωνία, εκτός από το συναγωνισμό της εργασίας»²⁰.

 Εκεί οδηγούν αναγκαστικά όλες οι προσπάθειες αυτόνομων παραγωγικών μονάδων.. στην αναπαραγωγή της σημερινής κατάστασης, στην αναπαραγωγή της κεφαλαιοκρατίας.

  Ας εξετάσουμε μια άλλη πτυχή της πρότασης του, την πρόταση για την κατάργηση του κράτους. Εδώ ο λόγος της κριτικής ανήκει στην Ένγκελς, που εξηγεί σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση από πού προκύπτει το σημερινό κράτος:

  «Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα κλωστοϋφαντουργικό εργοστάσιο. Το βαμβάκι πρέπει να περάσει τουλάχιστον από 6 διαδοχικές διαδικασίες προτού καταλήξει στην μορφή της κλωστής και αυτές οι διαδικασίες λαμβάνουν χώρα κατά κύριο λόγο σε διαφορετικά δωμάτια. Επιπλέον κρατώντας σε λειτουργία τις μηχανές απαιτεί έναν μηχανικό που θα επιβλέπει την ατμομηχανή, τεχνικούς να κάνουν τις επιδιορθώσεις και πολλούς άλλους εργάτες που η δουλειά τους θα είναι να μεταφέρουν τα προϊόντα από ένα δωμάτιο στο άλλο και ούτω καθεξής. Όλοι αυτοί οι εργάτες , άνδρες γυναίκες παιδιά είναι υποχρεωμένοι να ξεκινήσουν και να τελειώσουν την δουλειά τους υπό την εξουσία του ατμού που ποσώς τον ενδιαφέρει για την προσωπική ανθρώπινη αυτονομία…

.. Όσο συγκεκριμένα ζητήματα ανακύπτουν σε κάθε δωμάτιο ανά πάσα στιγμή σε σχέση με τον τρόπο παραγωγής, διανομής του υλικού κτλ. πρέπει να λύνονται από μια απόφαση ενός εκπρόσωπου τοποθετημένου σε κάθε κλάδο εργασίας η αν είναι δυνατόν με μια ψηφοφορία με όρους πλειοψηφίας. Η θέληση του ατόμου θα πρέπει πάντα να υποτάσσεται σε αυτήν την απόφαση που σημαίνει ότι τα ζητήματα του τρόπου παραγωγής θα λύνονται με εξουσιαστικό τρόπο. Η αυτόματη μηχανή του μεγάλου εργοστασίου είναι πολύ πιο δεσποτική από όσο ήταν οι μικροί καπιταλιστές που έχουν υπάλληλους. Σε σχέση με τις ώρες εργασίας κάποιος θα μπορούσε να γράψει στην πύλη αυτών των εργοστασίων Lasciate ogni autonomia, voi che entrate! “Άφησε, εσύ που μπαίνεις, κάθε αυτονομία πίσω σου!.”…

 …Ας πάρουμε άλλο ένα παράδειγμα, τον σιδηρόδρομο. Εδώ και πάλι η συνεργασία ενός άπειρου αριθμού ατόμων είναι απολύτως απαραίτητη και αυτή η συνεργασία πρέπει να ασκείται με ακριβείς καθορισμένες ώρες έτσι ώστε να μην γίνουν ατυχήματα. Εδώ πάλι η κύρια συνθήκη της δουλειάς είναι η κυρίαρχη θέληση που καθορίζει όλα τα υπόλοιπα ζητήματα είτε είναι η θέληση ενός εκπροσώπου είτε μιας επιτροπής υπεύθυνης με την εκτέλεση των αποφάσεων μιας πλειοψηφίας ατόμων. Όποια και αν είναι η περίπτωση υπάρχει μια σαφής εξουσία. Επιπλέον τι θα γινόταν αν η εξουσία των υπαλλήλων πάνω στους επιβάτες καταργηθεί ;»²¹.

  Η εξουσία λοιπόν προκύπτει από τα ίδια τα εργοστάσια. Στην μικρή παραγωγή που θέλει να μας πισωγυρίσει ο Προυντόν, η εξουσία αυτή είναι πιο χαλαρή, πλην όμως πέρα για πέρα υπαρκτή. Και διαμέσου του ανταγωνισμού, του γεγονότος πως ο ανταγωνισμός οδηγεί στα μονοπώλια κλπ. ποιος ο λόγος να μην επιστρέψουμε ξανά στο κεφαλαιοκρατικό κράτος;

 Υπόλοιπες οικονομικές αντιφάσεις

  Ας παραβλέψουμε τον ανταγωνισμό, ας παραβλέψουμε τον καταναγκασμό. Έστω ότι ο εργάτης Α δουλεύει 6 ώρες για να παράγει παπούτσια, και ο Β εργάτης δουλεύει 6 ώρες στα ορυχεία για να εξορύξει μέταλλα. Σύμφωνα με την προηγούμενη θεώρηση, θα πρέπει να ανταμειφτούν το ίδιο. Όμως η ποιότητα της χειρωνακτικής εργασίας του ενός δεν ισούται με την αντίστοιχη του άλλου. Ο μόχθος της εργασίας του ενός δεν είναι ίδιος με τον μόχθο του άλλου, παρότι μιλάμε για τις ίδιες ώρες εργασίας. Ας το παραβλέψουμε και αυτό το ερώτημα. Πως θα μπορούσαν να ορισθούν οι τιμές σε προϊόντα ίδιων ορών εργασίας αλλά διαφορετικής ποιότητας αποτελέσματος; Αυτά τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα για τον γάλλο αναρχικό. Η αξία ενός εμπορεύματος είναι αυτήν που έχει περιγράψει ο Μαρξ στο κεφάλαιο, μονάχα με την ύπαρξη του ανταγωνισμού, στην οξυμένη μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα. Για αυτό το λόγο, είτε θα έχουμε επιστροφή στα παλιά (στην κεφαλαιοκρατία) είτε η προοπτική της ανθρωπότητας είναι τελείως διαφορετική.

  Πέραν αυτού, ο Προυντόν παρουσιάζει πάρα πολλές αξιόλογες ιδέες, στις οποίες όμως δεν παραμένει ποτέ συνεπής. Για παράδειγμα να τι λέει ο Προυντόν για την πρόοδο: Σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη ότι «η πρόοδος είναι η αύξηση των ανακαλύψεων, πολλαπλασιασμού των μηχανών, βελτίωσης της γενικής ευημερίας… η πρόοδος είναι η ίδια η παγκόσμια κίνηση, ως άρνηση κάθε σταθερής φόρμας, κάθε δόγμα αιωνιότητας, σε κάθε ξεχωριστό θέμα». Μετά την αποδοχή των αιώνιων νόμων, κρίμα που ο Προυντόν δεν εφάρμοσε αυτά που λέει. 

Επίλογος

  Αυτήν είναι όλη η ουσία της σκέψης του Προυντόν. Η αγαθή επιθυμία στην επιστροφή στην μικρή παραγωγή. «Τι απομένει λοιπόν από αυτή τη «σχέση αναλογικότητας»; Τίποτα άλλο, πέρα από τους ευσεβείς πόθους ενός αγαθού ανθρώπου, που θα ήθελε να παράγονται τα προϊόντα σε χρηστές τιμές. Άρεσε ανέκαθεν στους αγαθούς αστούς και στους φιλάνθρωπους- οικονομολόγους να διατυπώνουν αυτήν την ανώδυνη ευχή». «Την πιο ταιριαστή του έκφραση ο αστικός σοσιαλισμός την αποκτάει τότε μονάχα, όταν καταντάει ένα απλό ρητορικό σχήμα. Ελεύθερο εμπόριο! Προς όφελος της εργαζόμενης τάξης. Προστατευτικοί δασμοί! Προς όφελος της εργαζόμενης τάξης. Φυλακές με κελιά! Προς όφελος της εργαζόμενης τάξης. Αυτή είναι η τελευταία λέξη του αστικού σοσιαλισμού, η μόνη που την εννοεί στα σοβαρά. Ο σοσιαλισμός της αστικής τάξης είναι ακριβώς ο ισχυρισμός ότι οι αστοί είναι αστοί προς όφελος της εργαζόμενης τάξης»²³. Ο Φίχτε γράφει κάπου ότι, το ποια φιλοσοφία θα διαλέξει κανείς έχει να κάνει με το σύνολο της προσωπικότητας του. Ως εκ τούτου αυτές οι ιδέες αντιστοιχούν στην μικροαστική συνείδηση και ελάχιστα λειτουργούν προς όφελος της εργατικής τάξης.

Σημειώσεις

1, Communism and the Augsburg Allgemeine Zeitung http://marxists.org/archive/marx/works/1842/10/16.htm

2. http://anarchism.pageabode.com/pjproudhon/letter-to-karl-marx ).

3. Proudhon «The philosophy of Misery» Left Liberty 2009

4.. Στο ίδιο

5. Στο ίδιο

6. Στο ίδιο

7. Στο ίδιο

8. Στο ίδιο

9. Στο ίδιο

10. Στο ίδιο

11, http://el.wikipedia.org/wiki/Πιέρ-Ζοζέφ_Προυντόν#.CE.95.CF.80.CE.B1.CE.BD.CE.AC.CF.83.CF.84.CE.B1.CF.83.CE.B7_.CF.84.CE.BF.CF.85_1848

12. Proudhon «Solution to the social problem» Left Liberty 2009

13. Στο ίδιο

14. http://www.proudhonlibrary.org/index.php?title=The_State

15. Proudhon «The philosophy of Misery» Left Liberty 2009

16. Μαρξ «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας εκδ. Αναγνωστίδη σελ 104

17. Στο ίδιο σελ 107

18. Proudhon «The philosophy of Misery» Left Liberty 2009

19. http://indy.gr/library/i-adiaforia-gia-tin-politik-karl-marks

20. Μαρξ «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας εκδ. Αναγνωστίδη σελ 68-69

21. Ένγκελς «Για την εξουσία»

http://marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1872/giaexoysia.html

22. Proudhon «The philosophy of progress » Left Liberty 2009

23. Καρλ Μαρξ - Φρήντριχ Ενγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» εκδ. θεμέλιο