Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Γιάννης Τσαφογιάννης «Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού»

Εκδόσεις Ο κήπος με τις λέξεις

  Πρόκειται για ένα βιβλίο που συμμετέχει στην συζήτηση για την κρίση από έναν αυτοδίδακτο στα οικονομικά θέματα συγγραφέα, μέλος της Ανταρσυα και του blog Βαθύ κόκκινο. Το βιβλίο είναι γραμμένο με τρόπο απλό, πράγμα πολύ καλό μιας και έτσι απευθύνεται μαζικά στον εργαζόμενο λαό. Η μεγάλη πλειοψηφία της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιεί είναι από το διαδίκτυο, γεγονός που δείχνει στην πράξη τις τεράστιες δυνατότητες που προσφέρει το μέσο.

  Ακόμα, βρίσκω πολύ θετικό γεγονός πως το βιβλίο είναι φθηνό. Κανονικά όλα τα αριστερά βιβλία, ή τουλάχιστον αυτά που έχουν μαζική απεύθυνση, πρέπει να είναι φθηνά. Δεν είναι δυνατόν να απευθύνεσαι στην εργατική τάξη και τα βιβλία να κάνουν 20 ή 30 ευρώ.

  Αυτά τα δύο στοιχεία κερδίζουν τον δικό μου σεβασμό. Η πλειοψηφία των κειμένων που βγαίνουν έχουν έναν ακαδημαϊκό λόγο. Και αυτός έχει την αξία του όταν ο κόσμος που αναφέρεσαι είναι ο ίδιος ο κόσμος της αριστεράς. Όταν όμως θέλεις να αναφερθείς στην εργατική τάξη, χρειάζεται πιο απλός και κατανοητός λόγος. Ας δούμε 4 ενδιαφέροντα σημεία για συζήτηση.

Η νομοτελής εμφάνιση της κρίσης

  Ο συγγραφέας θεωρεί πως η σημαντικότερη εξέλιξη των τελευταίων δύο δεκαετιών, μετά την ανατροπή του σοσιαλιστικού μπλοκ, είναι το άνοιγμα των αγορών των ασιατικών χωρών (Κίνα, Ινδία κλπ.). Το 1994 υπεγράφη η ίδρυση του ΠΟΕ ως συνέχεια-ανάπτυξη του GATT (General Agreement on Tariffs and Trade), μια συμφωνία που έδινε στο κεφάλαιο την δυνατότητα να μεταναστεύει μαζικά χωρίς δασμούς οπουδήποτε στον κόσμο, και ειδικά στην Κίνα και την Ινδία, λόγω των πολύ φτηνών εργατικών χεριών, και ως εκ τούτου την τεράστια αύξηση των κερδών. Σε συνδυασμό με το σημερινό ελάχιστο κόστος μεταφορών η νίκη αυτών των κεφαλαιοκρατών εναντίων των ανταγωνιστών τους ήταν σίγουρη. Έτσι, οι ανταγωνιστές, έπρεπε να μεταναστεύσουν και αυτοί στον παράδεισο φτηνής εργασίας, αλλιώς κινδύνευαν να χαθούν από τον ανταγωνισμό. Έτσι έκλεισαν αμέτρητες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα σήμερα, παραδείγματος χάριν, στις ΗΠΑ οι θέσεις εργασίας να είναι λιγότερες από ότι ήταν το 1941. 

  Αποτέλεσμα να έχουμε ένα μεγάλο αριθμό ανέργων και όλο και λιγότερα εργοστάσια στις χώρες του δυτικού κόσμου. Ο Ρίφκιν στο βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της» αναφέρει ότι παλαιότερα θεωρούταν πως μια χώρα βρισκόταν σε καλή κατάσταση όταν είχε ανεργία κάτω από 3%. Με τα χρόνια, αυτό έγινε 4%, 5%, 6%, και σήμερα πιστεύεται το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή αν δεν έχεις ανεργία πάνω από 6% έχεις πρόβλημα (ζητώ συγνώμη αν τα νούμερα δεν είναι ακριβή, το βιβλίο του Ρίφκιν δεν το έχω αυτή τη στιγμή στην διάθεση μου), και αυτό θεωρείται έτσι διότι με αυτόν τον τρόπο έχεις χαμηλό πληθωρισμό (θεωρεί ότι η σχέση μεταξύ ανεργίας και πληθωρισμού είναι αντιστρόφως ανάλογη).

   Όμως εδώ εμφανίζεται μια αντίφαση. Η παραγωγή στην κεφαλαιοκρατία βασίζεται στον ανταγωνισμό του εμπορίου.  Έτσι λοιπόν, τα φθηνά εργατικά χέρια τα βρήκαμε, αλλά όμως οι κινέζοι που αμείβονται με 2 και 3 ευρώ δεν μπορούν να τα αγοράσουν. Τα εμπορεύματα αναγκαστικά προορίζονται κυρίως για τον κόσμο της δύσης, αυτόν που σιγά σιγά χάνει την δουλειά του. Έχουμε λοιπόν ένα κόσμο που δουλεύει κυρίως στις υπηρεσίες (στις ΗΠΑ πάνω από το 50% δούλευε σε υπηρεσίες το 2009). Ιδιαίτερα στις συνθήκες υπερκατανάλωσης της εποχής μας, από πού έρχονται λοιπόν τα λεφτά;

  Αυτό το κενό το κάλυψαν οι τράπεζες. «Αφού δεν έχει ο κόσμος λεφτά, ας του δανείσουμε». Από το 1980 μέχρι σήμερα οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις, αλλά και τα κράτη δανείζονταν συνεχώς. Από αυτήν την άποψη, η κρίση δεν προέκυψε από την «κακοδιαχείριση», ούτε μπορούσε κανείς να αποφύγει τον δανεισμό, αυτός ήταν (και είναι) αναπόφευκτος. Αν δεν δανείζονταν το μόνο που θα γινόταν είναι ότι η κρίση θα είχε εμφανιστεί νωρίτερα. 

  Σε αυτό το σημείο συναντάμε μια δεύτερη αντίφαση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Μονάχα τα μικρά εργαστήρια (μανιφακτούρα) του παρελθόντος μπορούσαν να παράγουν στις συνθήκες της μικρής κοινότητας ακριβώς όση είναι η ζήτηση. Η μεγάλη εθνική ή υπερεθνική βιομηχανία είναι αναγκασμένη πάντα να παράγει εκ των προτέρων περισσότερο από την ζήτηση. Αυτό δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα, παρότι βελτιώνονται συνεχώς οι διαδικασίες πρόβλεψης της μελλοντικής ζήτησης (βεβαίως υπάρχει εδώ και το ζήτημα του Just in time, που εμφανίστηκε στα Ιαπωνικά εργοστάσια αυτοκινήτου, αλλά από ότι φαίνεται περιορίζεται μόνο εκεί, και σίγουρα δεν μπορεί να επεκταθεί σε όλους τους κλάδους της παραγωγής επί κεφαλαιοκρατίας. Αυτό θα το δούμε κάποια στιγμή σε άλλο άρθρο). 

  Έτσι λοιπόν πρέπει να παράγεις, όχι με βάση την πραγματική ζήτηση (που δεν την γνωρίζεις), αλλά με την πρόβλεψη της ζήτησης. Τι έγινε λοιπόν στην οικοδομή; Με βάση αυτά που είδαμε παραπάνω, τα κτίρια δεν χτίζονται κατά παραγγελία, αλλά ο επιχειρηματίας «σηκώνει» την οικοδομή (με δάνεια), και πουλάει τα σπίτια μετά. Ο καταναλωτής (που το σπίτι κοστίζει πολλές φορές παραπάνω από τον μισθό του) τα αγοράζει επίσης με δάνειο. Όταν φτάσαμε σε ένα οριακό σημείο, ο κόσμος που υπερδανείστηκε και για την τηλεόραση, το αυτοκίνητο, κλπ. έφτασε σε ένα σημείο που δεν μπορούσε να πληρώσει και να δανείζεται άλλο. Τα σπίτια μένουν είτε απούλητα, είτε τα αγορασμένα τα κατάσχει η τράπεζα. Με την γνωστή ιστορία των hedge funds το φαινόμενο πήρε υπέρογκες διαστάσεις. Φαίνεται ότι οι τράπεζες μπορούν να κερδοσκοπούν ασύστολα με επενδύσεις υψηλού ρίσκου, αλλά δεν μπορούν να διαχειριστούν την κατάσταση όταν αυτές χάνουν.

  Έτσι λοιπόν ξεκίνησε η κρίση του 2008 από τα στεγαστικά δάνεια. Μεγάλοι χρηματοπιστωτικοί κολοσσοί κατάρρευσαν, όπως η Lehman Brothers (ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος ανταγωνιστής της Goldman Sachs). Το 2008 χρεοκόπησαν 25 τράπεζες, το 2009 140 ενώ το 2010 ως τον Οκτώβρη 132, και θα ακολουθήσουν και άλλες. Όμοια έχουν κλίσει άπειρες μικρές και μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις. 

  Για να σωθούν οι κύριες τράπεζες το κράτος ουσιαστικά χάρισε ένα τεράστιο όγκο χρημάτων (πάνω από 2 τρις στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα 50 δις), διογκώνοντας το δημόσιο χρέος. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο για να μπορεί να κερδοφορεί συνεχώς και να ελέγχει κράτη πρέπει να αναγκάζει τα κράτη σε υπερδανεισμό και για αυτό το λόγο αποτελεί τον πιο ισχυρό παράγοντα του κεφαλαίου που αντιτάχθηκε σθεναρά στις προσπάθειες των ΗΠΑ για έστω και υποτυπώδη έλεγχο και παρέμβαση του κράτους στην οικονομία. 

Μετά το στεγαστικό τα τρόφιμα

Από το 2006 άρχισε η αγορά ακινήτων να καταρρέει. Αφού τα στεγαστικά ομόλογα δεν είναι πλέον συμφέρουσα αγορά, οι τράπεζες αποφάσισαν να τζογάρουν σε ένα άλλο τομέα, σε αυτόν των τροφίμων. Από το 1990 οι τραπεζικοί όμιλοι μετέτρεψαν τα δάνεια των αγροτών σε παράγωγα, και άρχισε το κέρδος επί της «σπέκουλας πάνω στην παραγωγή». Η τιμή των τροφίμων ρυθμιζόταν τώρα από την κερδοσκοπία και όχι την παραγωγή. Ενώ η προσφορά και η ζήτηση τροφίμων έμενε λίγο πολύ η ίδια, η προσφορά και η ζήτηση για τις συμβάσεις αυξήθηκε μαζικά, πράγμα που σημαίνει ότι η τιμή των τροφίμων αυξήθηκε επίσης.

  Το 2006 η τιμή του σίτου είχε αυξηθεί κατά 80%, το καλαμπόκι 90% και το ρύζι 320%. Υπήρχαν ταραχές σε πάνω από 30 χώρες, και είχαμε τις πρώτες εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο την άνοιξη του 2008.

  Ο μάνατζερ ενός hedge fund Michael Masters εκτιμά ότι ακόμη και στα ρυθμιζόμενα χρηματιστήρια στις ΗΠΑ το 64% των συμβάσεων σίτου πραγματοποιήθηκαν από τους κερδοσκόπους, που ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο να φουσκώνουν τις τιμές και μετά να πουλάνε με κέρδος. Έτσι τον Μάιο (και μετά τις εξεγέρσεις) θα σκάσει η φούσκα των τροφίμων και έπρεπε να μειωθούν δραστικά οι δαπάνες σε αυτά.

Διαβάζουμε σε μια ενδιαφέρουσα παραπομπή: «Την άνοιξη του 2008, σχεδόν ταυτόχρονα, σε 33 χώρες σε όλο τον κόσμο, ξέσπασαν πρωτόγνωρες διαδηλώσεις, με ένα κοινό αίτημα. Άνθρωποι κατέλαβαν τους δρόμους, σε κάποιες περιπτώσεις και τα όπλα, προκειμένου να διεκδικήσουν το όπως φαίνεται όχι αυτονόητο δικαίωμα τους, να έχουν πρόσβαση στο φαγητό.

  Μια χούφτα πολυεθνικές εταιρίες έχουν καταφέρει να ελέγξουν την «καρδιά» του φαγητού που βάζουμε στο καθημερινό μας τραπέζι: Τον ίδιο τον σπόρο και ως εκ τούτου την παγκόσμια γεωργική παραγωγή.

  Οι χρηματιστές στον ανεπτυγμένο κόσμο τζογάρουν με τα τρόφιμα, ανεβοκατεβάζοντας τις τιμές, παίζοντας με το θεμελιώδες δικαίωμα των ανθρώπων να έχουν πρόσβαση στο φαγητό.

Την ίδια στιγμή σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σε όλο τον κόσμο υποσιτίζονται και 25.000 πεθαίνουν κάθε μέρα από πείνα.

Μήπως η Γη αδυνατεί πλέον να θρέψει τους κατοίκους της; Τα στοιχεία δείχνουν το αντίθετο! Η κρίση των τροφίμων, όπως θα περάσει στην ιστορία, συμβαίνει την στιγμή που ο πλανήτης παράγει περισσότερο φαγητό από ποτέ… 

Κάποιοι άνθρωποι και κάποια ταλαιπωρημένα από τη φτώχεια έθνη βρέθηκαν σε μια πολύ άβολη κατάσταση; Ναι, όντως βρέθηκαν! Αυτή είναι η σκληρή πραγματικότητα της αγοράς, παραδέχεται ο Ντένις Γκάρτμαν…

Το μεγαλύτερο χρηματιστήριο τροφίμων στον κόσμο βρίσκεται στο Σικάγο. Εκεί καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό η τιμή του φαγητού που βάζουμε κάθε μέρα στο τραπέζι μας. Το χρηματιστήριο του Σικάγο γνώρισε πρόσφατα πρωτόγνωρη εισροή κεφαλαίων, καθώς μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα στράφηκαν σε αυτό προκειμένου να αντισταθμίσουν τις απώλειες τους μετά την «κρίση των στεγαστικών δανείων» και να αυξηθούν πάλι τα κέρδη τους…

Ως αποτέλεσμα της ραγδαίας αύξησης της τιμής των τροφίμων που ακολούθησε 75 εκατομμύρια άνθρωποι προστέθηκαν το 2007 σε όσους βρίσκονται ήδη αντιμέτωποι με το φάσμα της πείνας παγκοσμίως…

Πάντως επιβεβαιώνει το ποσοστό που θέλει το 80% των μαστιζόμενων από την πείνα ανθρώπων παγκοσμίως να είναι αγρότες ή εργάτες της γεωργίας». (πηγή: http://video.google.com/videoplay?docid=-6446595256707537444# )

Ο Ζαν Ζίγκλερ αποκάλεσε, σωστά, την αύξηση των τιμών τροφίμων μια «σιωπηλή μαζική δολοφονία». Όμως οι εξεγέρσεις των λαών ήταν η πρώτη απάντηση στους εν λόγω βρικόλακες. Βεβαίως και το 2011 με τις νέες εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο, πρωταρχική αιτία ήταν πάλι το ίδιο, η σκληρή πείνα, στην οποία παρά τα ιδεολογήματα που βγήκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες για έναν καπιταλιστικό κόσμο αφθονίας και χωρίς κρίση, φαίνεται πως ο καπιταλισμός αναπόφευκτα σε οδηγεί εκεί. 

  Τα υλικά συμφέροντα είναι πάντα ο νούμερο 1 παράγοντας κινητοποιήσεων της εργατικής τάξης, χωρίς βέβαια ποτέ να χάνουν την αξία τους και άλλα προτάγματα (δημοκρατία, ενάντια στον πόλεμο κλπ.). Από αυτήν την άποψη κάνουν μεγάλο λάθος όσοι (και είναι πολλοί αυτοί) αγνοούν τις συλλογικές εργατικές διεκδικήσεις. Όμως σαφώς η μονόπλευρη αναφορά στα υλικά συμφέροντα είναι ένας φτωχός μηχανιστικός υλισμός.

Ο χρυσός

  Παρότι από την δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα το νόμισμα έχει ανεξαρτητοποιηθεί από τον χρυσό και το ασήμι, όλα δείχνουν ότι ο χρυσός εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο σε μια οικονομία. Τα αποθέματα των κρατών εξακολουθούν να είναι νομίσματα και χρυσός. 

  Φαίνεται ότι σήμερα σε περιόδους όπου δεν υπάρχει κρίση, οι κεφαλαιοκράτες δεν επενδύουν στο εμπόρευμα χρυσός καθώς είναι μια επένδυση με λίγο ως πολύ σταθερό και μικρό κέρδος. Όμως όταν «το σύμπαν καταρρέει» στρέφονται ξανά στο εν λόγω μέσο. Έτσι ο χρυσός μετρά την εμπιστοσύνη στο αν θα υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη. 

  Σήμερα τα κράτη της δύσης και οι τράπεζες πωλούν τα αποθεματικά τους σε χρυσό για να υπάρξει ρευστότητα. Από την άλλη πλευρά η Κίνα (αλλά και Ρωσία, Ινδία και Σαουδική Αραβία) λίγο- λίγο και χωρίς «μεγάλο ντόρο» τον αγοράζει αυξάνοντας την δική της δύναμη.

Από το 2008 ο χρυσός έχει τεράστια άνοδο σε σχέση με οποιοδήποτε νόμισμα, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

Currency	Gold’s Decade Gain (%)
US Dollar	292
Euro	181
Yen	249
Chinese Yuan	218
UK Pound	298
Brazilian Real	273
South African Rand	365
Canadian Dollar	179
Indian Rupee	313
Mexican Peso	434
Russian Rouble	310
Australian Dollar	182
South Korean Won	299

  Φαίνεται λοιπόν πως ο χρυσός παραμένει το εμπόρευμα αποθεματικών πλούτου, παρά την ανεξαρτητοποίηση του από το νόμισμα και ως τέτοιο παίζει ακόμα τον ρόλο του στην αξία του νομίσματος.

SDR

  Με αφορμή την ανακοίνωση των δυνάμεων του ΒΡΙΚ (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα) για την χρήση του νομίσματος SDR για τις συναλλαγές τους (http://youpayyourcrisis.blogspot.com/2011/04/brics.html#more ) αξίζει να αναφερθεί τι είναι αυτό το νόμισμα. Το SDR είναι ένα εικονικό νόμισμα που ίδρυσε το ΔΝΤ, του οποίου η ισοτιμία του καθορίζεται από 4 νομίσματα, το δολάριο, το ευρώ, το Γουάν και την Αγγλική Λίρα (περίπου 40% το πρώτο, 30% το δεύτερο και από 15% τα άλλα δύο).

  Το ΒΡΙΚ, και ιδιαίτερα η Κίνα, επιθυμεί (όπως κάθε επίδοξος ανταγωνιστής των ΗΠΑ) να σταματήσει το δολάριο να αποτελεί το παγκόσμιο νόμισμα, και να αντικατασταθεί με το SDR. Θα αναρτιότανε κανείς γιατί δεν προτείνουν πχ. Το Yuan; Η απάντηση είναι πολύ απλή, αυτό γίνεται διότι η Κίνα κρατάει το νόμισμα της κυρίως για ανταλλαγές εντός της χώρας και όχι για το εξωτερικό διότι έτσι μπορεί να το υποτιμάει τεχνητά συνεχώς. Αν το Yuan γινόταν νόμισμα διακρατικών συναλλαγών τότε η τεχνητή υποτίμηση δεν θα ήταν εφικτή. Έτσι είναι αναγκαίο να βρεθεί ένα άλλο νόμισμα για να γίνει αυτή η δουλειά.

  Το SDR κρίθηκε το κατάλληλο για αυτόν τον σκοπό. Λόγο της πολυπλοκότητας του νομίσματος, μάλλον θα αναζητηθεί κάτι πιο σταθερό στο μέλλον, αλλά από ότι φαίνεται για την ώρα θα το μάθουμε πάρα πολύ καλά στο μέλλον.

Επίλογος

  Το βιβλίο, αλλά και οι παρεμβάσεις του συγγραφέα μέσα από το blog Βαθύ κόκκινο έχουν σίγουρα ενδιαφέρον, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κανείς. Ο απλός λόγος σε ένα βιβλίο που αναφέρεται σε πολλά πράγματα γύρω από την κρίση, το κάνει ένα βιβλίο αρκετά καλό για την κατανόηση της κρίσης από τον πλατύ κόσμο. Κάπου στο βιβλίο ο συγγραφέας έχει μια παραπομπή που γράφει ότι μετά την κρίση ο κόσμος θα είναι διαφορετικός. Πράγματι, ο κόσμος θα είναι διαφορετικός, μόνο που αυτό δεν έχει να κάνει μονάχα με τα σχέδια του κεφαλαίου, αλλά και με την ταξική πάλη εν γένει.