Έφυγε ο μεγάλος στοχαστής Β.Α. Βαζιούλιν

(Αν και το blog έχει κλείσει, λόγο του τραγικού γεγονότος του θανάτου του Β.Α. Βαζιούλιν έπρεπε να βγει το παρακάτω κείμενο)

  Την Κυριακή 8 Ιανουαρίου στις 18.00 απεβίωσε στο 51ου νοσοκομείου της Μόσχας ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του 20^ου αιώνα, ο Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν (Μόσχα 1932 - 2012). Ο Βαζιούλιν υπήρξε ένας άνθρωπος του οποίου όλη η ζωή και το έργο του ήταν αφιερωμένα στον πιο σημαντικό σκοπό της ιστορίας, σε αυτόν που δίνει νόημα ζωής  και σε μας, που εμπνέει και συγκινεί τους ανθρώπους του δικού μας κόσμου: στην υπόθεση του κομμουνισμού.

 Η δυτική αριστερή σκέψη έχει αποκτήσει μια στρεβλή εικόνα για το τι εστί σοβιετικός μαρξισμός. Νομίζει, λανθασμένα, ότι ο σοβιετικός μαρξισμός αποτελείται από τα απλοποιημένα βιβλία που έβγαιναν αποκλειστικά για προπαγανδιστικούς σκοπούς στη δύση. Τουναντίον, η Σοβιετική Ένωση είχε μεγάλη παράδοση μελέτης και ανάπτυξης του μαρξισμού. Αξίζουν προσοχής πολλοί ερευνητές όπως οι φιλόσοφοι Ροζεντάλ, Ιλιένκοφ, Μανκόφσκι, Βαζιούλιν, οι ψυχολόγοι Βιγκότσκι, Ρούμπινστεϊν, Λούρια, Λεόντιεφ, ο μηχανικός Γλουσκόφ, οι παιδαγωγοί Μακάρενκο, Σουχομλίνσκι και πολλοί άλλοι. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τα παραπάνω ονόματα, αν όμως διάβαζαν έστω και ένα έργο τους θα καταλάβαιναν το βάθος της δουλειάς που γινόταν σε αυτήν την χώρα, καθώς και τις τεράστιες δυνατότητες της μαρξιστικής κοσμοθεώρησης.

  Ιδιαιτέρως η μαρξιστική φιλοσοφία έχει να παρουσιάσει σημαντικά αποτελέσματα σε θέματα όπου ο δυτικός μαρξισμός ελάχιστα κατάφερε τον 20^ο αιώνα. Η διερεύνηση της διαλεκτικής της επιστημονικής νόησης, οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί όροι της ανάπτυξης τέθηκαν στο επίκεντρο της ανάλυσης της επιστημονικής γνώσης. Μεγάλη συμβολή είχε ένα ιδιόμορφο ρεύμα ερευνητών που αναπτύχθηκε από τα τέλη του Β’ παγκοσμίου πολέμου μέχρι το τέλος της ΕΣΣΔ πάνω στην προβληματική της μεθοδολογίας του κεφαλαίου του Μαρξ.

  Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός πως οι έρευνες πάνω σε αυτό το ζήτημα έγιναν σε αυτήν την χώρα. Σε αντίθεση με την δύση, όπου η ανάγνωση του έργου του Μαρξ έχει σαν κύριο σκοπό την κατανόηση της κίνησης της κεφαλαιοκρατίας, στην Σοβιετική Ένωση το ενδιαφέρον στράφηκε αλλού. Με βάση τις αντιφάσεις της τότε κοινωνίας το επίκεντρο δόθηκε στην κατανόηση του τρόπου σκέψης του Μαρξ, για την καλύτερη και βαθύτερη κατανόηση της σύγχρονης κοινωνίας και της διαδικασίας μετάβασης στον κομμουνισμό. Σημαντική ήταν οι συμβολή των Μ.Μ Ρόζενταλ, Ζ.Μ. Ορούντζιεφ, Ε.Β. Ιλιέκνοφ και Λ.Α. Μανκόφσκι, όπου ο καθένας πρόσφερε πολλά σε αυτό το μεγάλο ερευνητικό έργο. Η πιο ανεπτυγμένη όμως μελέτη ανήκει στον Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν.

  Ο εν λόγο καθηγητής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας (του μεγαλύτερου πανεπιστημίου της σοβιετίας) ξεκίνησε την μελέτη αυτή αρχικά διαμέσου της διπλωματικής του εργασίας στο 5^ο έτος σπουδών, με θέμα το ζήτημα της «απλούστατης σχέσης» στο πρώτο κεφάλαιο του «Κεφαλαίου» του Μαρξ. Ύστερα στην διδακτορική του διατριβή ασχολήθηκε με τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ ιστορικού και λογικού, στα οικονομικά έργα των κλασικών του μαρξισμού. Ως καθηγητής πλέον θα ολοκληρώσει το 1964 (και δημοσιεύτηκε το 1968) το κεφαλαιώδους σημασίας έργο (και δυστυχώς ακόμα αμετάφραστο στα ελληνικά) «Η λογική του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ». Η κατανόηση της μεθοδολογίας του «Κεφαλαίου» στην καθολική της μορφή, έδωσε την δυνατότητα στον Βαζιούλιν για να αναπτύξει  την μεθοδολογία και την κοινωνική θεωρία του μαρξισμού. Με την πλέον ανεπτυγμένη μέθοδο στην διάθεση του, προσπάθησε να μελετήσει την πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού. Γρήγορα, όμως, κατανόησε πως αυτό το έργο είναι αδύνατο να ολοκληρωθεί αν δεν κατανοηθεί η εξέλιξη του τρόπου παραγωγής σε ολόκληρη την ιστορία. Αυτό διότι ο σοσιαλισμός δεν «κληρονομεί» μονάχα τις αντιφάσεις της κεφαλαιοκρατίας σε μετασχηματισμένη μορφή, αλλά τις αντιφάσεις ολόκληρης της προϊστορίας της ανθρωπότητας. Έτσι, λοιπόν, μελετώντας την ιστορία της ανθρωπότητας κατόρθωσε να αναπτύξει την μαρξιστική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης, με το δεύτερο σημαντικό του έργο, την «Λογική της Ιστορίας». Το παραπάνω βιβλίο είναι αποτέλεσμα της γενίκευσης των νέων δεδομένων των ιστορικών επιστημών της εποχής, αλλά και της αξιοποίησης των αποτελεσμάτων της έρευνας πάνω στη μεθοδολογία του Μαρξ. Αυτό το βιβλίο, που έχει εκδοθεί στην Ελλάδα από τα Ελληνικά Γράμματα (2004), εντάσσεται στην κατηγορία των βιβλίων αυτών που η ανθρωπότητα έχει την τύχη να βγάζει μια φορά ανά αιώνα.

  Είναι αδύνατο να εξηγήσουμε σε αυτό το κείμενο λεπτομερώς, τα σημεία στα οποία ο Βαζιούλιν ξεπερνάει τον ιστορικό υλισμό, θα γίνει όμως μια μικρή αναφορά σε μερικά  κύρια  σημεία. 1) Η μελέτη της σχέσης βιολογικού -κοινωνικού. 2.) Η πλέον ανεπτυγμένη μελέτη των μορφών συνείδησης. 3) Η μελέτη, όχι μονάχα του πως η βάση επιδρά στο εποικοδόμημα, αλλά και η αντίστροφη επενέργεια. 4) Σε αντίθεση με τον ιστορικό υλισμό, που μελετάει την σχέση παραγωγικών δυνάμεων – σχέσης παραγωγής, ως ίδια σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, μελετάται η ίδια η ανάπτυξη αυτής της σχέσης (ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση, ιδιαίτερα για την πρακτική μετάβαση στον κομμουνισμό. Πχ. Στον κομμουνισμό δεν υπάρχει σχέση παραγωγικών δυνάμεων – σχέση παραγωγής. Αυτή έχει αρθεί, καθώς δεν έχουμε πλέον σχέσεις παραγωγής, δηλαδή διαχωρισμό της εργασίας με βάση το αποτέλεσμα της παραγωγής, και έχουμε πλέον παραγωγικές δυνάμεις – σχέσεις εργασίας). 5) Μελέτη της αλληλοδιαδοχής και εξέλιξης από τον ένα κοινωνικό- οικονομικό σχηματισμό στον άλλο (σε αντίθεση από μια απλή ταξινόμηση από την οποία υποφέρουν οι επίγονοι του Μαρξ). 6) Δυνατότητες πρόγνωσης των γενικών χαρακτηριστικών της πλέον ώριμης κοινωνίας, δηλαδή της κομμουνιστικής κοινωνίας.

  Όσον αφορά την πολιτική του δραστηριότητα, οι πιο σημαντικές στιγμές ήταν η δριμύτατη κριτική που άσκησε ο Βαζιούλιν στον «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό» της Μπρεζνιεφικής περιόδου, η υπεράσπιση του κομμουνισμού, στην δίκη απαγόρευσης του κομμουνισμού στην Ρωσία, καθώς και η πρόβλεψη και προειδοποίηση από τα μέσα της δεκαετίας του 70 ότι στα μέσα της δεκαετίας του 80, θα κριθεί το μέλλον του σοσιαλισμού. Αυτή η πρόβλεψη έγινε διαμέσου της μελέτης της πολιτικής οικονομίας και της κατανόησης των αντιφάσεων που θα προέκυπταν την δεκαετία του 80, η μελέτη της σκέψης και συμπεριφοράς των- τότε- φοιτητών του πανεπιστημίου Λομονόσοφ (από το οποίο παραδοσιακά έβγαινε ο διοικητικός μηχανισμός της ΕΣΣΔ) καθώς και η μελέτη, του πως θα μπορούσε αυτή η γενιά να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θα προκύψουν, όταν αναλάβει την διοίκηση της χώρας. Την περσινή χρονιά έκανε την πρόβλεψη ότι, στις αρχές του 2020 θα έχουμε «εστίες φωτιάς» ενάντια στην κεφαλαιοκρατία σε πολλά σημεία του πλανήτη. Δεν γνωρίζω τον τρόπο που έκανε αυτήν την πρόβλεψη, όμως πράγματι, αν ακολουθήσουμε την προηγούμενη μέθοδο και δούμε την εξέλιξη της κρίσης της κεφαλαιοκρατίας σε συνδυασμό με το μεγάλο πληθυσμό που  εκπαιδεύεται σήμερα στα κινήματα ανά τον κόσμο, μπορούμε να θεωρούμε όντως, ισχυρά πιθανή την εν λόγω εξέλιξη.

  Ο Βαζιούλιν παρά το σημαντικό θεωρητικό του έργο δεν κατάφερε να έχει την αναγνώριση που του αξίζει. Ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους είναι ότι παρόλο που το βιβλίο «Λογική της Ιστορίας» είχε ολοκληρωθεί το 1978, δεν μπόρεσε να το εκδώσει. Αυτό οφείλεται μάλλον  στην κριτική του στον «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό» του Μπρέζνιεφ. Εκδόθηκε τελικά το 1988, δηλαδή την περίοδο της Περεστρόικα. Σε μια τέτοια περίοδο, δηλαδή σε περίοδο νίκης της αντεπανάστασης, ελάχιστο ενδιαφέρον υπάρχει για την ανάγνωση της ανάπτυξης της επαναστατικής θεωρίας. Παράλληλα, όπως έχει αναφερθεί παραπάνω, οι σοβιετικοί στοχαστές ελάχιστα γνωστοί ήταν στην δύση. Μέχρι και σήμερα οι Ρώσοι ερευνητές πολύ σπάνια γράφουν στα αγγλικά και όμοια, σπάνια μεταφράζονται τα έργα τους. Επίσης, ελάχιστα γνωρίζουν την ευρωπαϊκή και αμερικάνικη σκέψη, στην Ρωσία.  Έτσι, είναι σήμερα γνωστός στην Ρωσία,  και χάρη στην συμβολή του Ελληνικού τμήματος της ομάδας Λογική της Ιστορίας, έχει μια αναγνωσιμότητα στην Ελλάδα.

 

  Είναι εντυπωσιακή η παρακμή που γνωρίζει η κεφαλαιοκρατία τις τελευταίες δεκαετίες. Ας δούμε μια πτυχή, μελετώντας την κίνηση της σκέψης και ας αναλογιστούμε πόσους σημαντικούς στοχαστές σε πολλά πεδία είχε την δυνατότητα να βγάλει η αστική τάξη τον 18^ο και 19^ο αιώνα (Καντ, Φίχτε, Χέγκελ, Ρουσσώ, Βολταίρος, Ντιντερό, Λοκ, Χιουμ, Βέμπερ, Δαρβίνος, Φρόυντ και πολλοί άλλοι) , καθώς και στις αρχές του 20^ου αιώνα. Δεν θα βρούμε ούτε έναν αντίστοιχο αυτών των στοχαστών, από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα μέχρι σήμερα. Ούτε η «δυτική αριστερά» κατάφερε να έχει κάτι αντίστοιχο. Στοχαστές, όμως, όπως ο Ιλιένκοφ και ο Βαζιούλιν στην ΕΣΣΔ, ήταν τέτοιου επιπέδου. Από αυτήν την άποψη, ο χαμός του Βίκτορα Βαζιούλιν είναι ένα πάρα πολύ θλιβερό γεγονός.

  Ο Βαζιούλιν υπέφερε από γλαύκωμα τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια. Ο ίδιος μελέτησε και ανάπτυξε μια μέθοδο (συνδέοντας την σύγχρονη ιατρική με τον ορθολογικό πυρήνα της κλασσικής ινδικής και κινέζικης ιατρικής), η οποία κατάφερε να αντιμετωπίζει την αρρώστια αποτελεσματικά. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως, ενώ είχε τυφλωθεί λόγο του γλαυκώματος, διαμέσου μια πολύπλοκης μεθόδου, κατάφερε σε σύντομο χρονικό διάστημα να βλέπει ξανά. Το 2012 φαίνεται πως δεν τα κατάφερε τελικά, και έχασε την μάχη με τον θάνατο.

  Είχα την τύχη να συμμετέχω σε μια τηλεδιάσκεψη μαζί με τον Βαζιούλιν και είναι η μοναδική φορά που τον άκουσα ζωντανά. Προσπαθήσαμε να τον φέρουμε στην Ελλάδα για μια σειρά εκδηλώσεων, αλλά αυτό ήταν αδύνατο λόγο του τότε υψηλού κόστους για το ταξίδι (έπρεπε να δώσει 6000 ευρώ στο αεροδρόμιο για να αποδείξει ότι δεν είναι οικονομικός μετανάστης, και να τα πάρει πίσω όταν φύγει από την Ελλάδα, χρήματα που δεν μπορούσαν να βρεθούν, ιδιαίτερα από την ρώσικη πενιχρή του σύνταξη). Δεν κατάφερα να τον δω από κοντά. Τον γνωρίσαμε όμως, και θα συνεχίσουμε να τον γνωρίζουμε από τα βιβλία του και τα άρθρα του.

  Αν οι κομμουνιστές ανά τον κόσμο δεν θέλουν να «ξανά– ανακαλύψουν τον τροχό», οφείλουν να μελετήσουν το έργο του και να κατανοήσουν τις νέες ανακαλύψεις, που έφερε στο φως η σοβιετική εποχή που μας πέρασε. Οι κατευθύνσεις ανάπτυξης της θεωρίας (που είναι τόσο αναγκαία σήμερα για την υπέρβαση της «κρίσης της αριστεράς» που υποφέρουμε στην δύση από το 1970 μέχρι σήμερα) ίσως, να είναι διαφορετικές όσο μας απασχολεί κυρίως το ζήτημα της υπέρβασης της κεφαλαιοκρατίας, αν όμως θέλουμε να μιλάμε και να εμπνέουμε για την μελλοντική σοσιαλιστική και κομμουνιστική κοινωνία, οι ιδέες του Βαζιούλιν είναι ο δρόμος προς αυτό. Τον Βίκτορα Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν τον τιμάμε για αυτό που ήταν, ένας αυθεντικός κομμουνιστής στοχαστής, απαραίτητος για την εποχή που διανύουμε.

Κώστας Μπατής